Erlatibozko atribuzioak (Iratxe Goikoetxea)
Hezurra eta aila ere baditu gereziak
Bat salbatu beharraz jardun zuen aurrekoan Juan Garziak, eta gai horrekin lotuta dagoen beste okerbide bat aterako dugu mahai gainera. Izan ere, otzarako gereziak zelan, halaxe egoten dira sarritan gramatika kontuak, bata bestearekin katigatuta.
Artikulu honetan, azkenaldian neurri barik zabaldu den esaldi mota bati helduko diogu: atribuzioaren osagarri erlatibo bat daukan esaldi kopulatiboa. Erlatiboak, adjektiboa balitz bezala, atribuzioaren ardatza den izena kalifikatzen du.
- gizon indartsua da = indar handiko gizona da = indar handia duen gizona da
Beraz, hizpide hartuko dugun esaldi mota aurkezpen eta deskribapenetan erabiltzen da, subjektuaren nolakotasunak azaltzeko. Ondorioz, -a mugatzailea darabil, eta “bete” egiten du Juan Garziak aurreko artikuluan emandako “araua”[1].
Egitura ez da berri-berria. Garai bateko testuetan badira holako esaldiak:
- «Anka bata ezgauz dauko baña urrun joaten dan gizona da Romanones.» (Kirikiño, Euzkadi)
- «Etxeari arnasa-artu-eragiteko emakumea dan emakumeak eztau goizerdiari begira "zeri-nakio" egon bear... » Resurrección Mª Azkue, Txirrist.
- «Eta ikasi zazu, bide batez, abarkadunetatik abarketak eta beste oinzorroak jazten dituzten gizonetara dagoan gora bera ta ezberdintasuna. Nere iritziz, abarkadun gizonak menditarragoak, benatsuagoak, patxadagokoak, gizaseme zar ta aginpidekoai begirune obean itz egiten dakitenak dira.» (Txomin Agirre, Garoa)
- «Tirakalari amorratuak idiak. Aietxek bai piñak eta zutena ematen zutenak» (Basarri, Nere bordatxotik)
Antzeko esaldiak barra-barra erabiltzen dira egun hedabideetan kirolari, idazle, musikari edo dena delakoen ezaugarriak garantzeko. Dena den, berezitasun bat dute: mintzagai den elementu edo datu jakina (‘musikari’, ‘pilotari’, ‘nobela’ ...) esaldian ageri da, atribuzioaren ardatz, adibideotan bezala[2]:
- Devendra Bahnhart hitzez definitu ezin den musikaria da. (~sailkaezina)
- Asier asko sakatzen duen pilotaria da, eta tantoa ere azkar amaitzen du. (~ sakalaria)
- Aise irakurtzen den nobela da, has eta buka irakur daitekeena. (~ irakurterraza)
- Plazan hazi egiten den bertsolaria da.
- Hitzekin azaldu ezineko sentipena da. (~ azaldu ezin dena)
Azken adibidean bezala, -ko genitiboarekin ere egin daiteke lotura, pareko emaitza lortuta, baina gehien zabaldu den ereduak erlatiboa darabil. Jakina, bestela ere formulatu daitezke esaldiok, egitura kopulatiboetara jo gabe. Ad: Plazan hazi egiten da. Erlatibozko atribuzioa, ostera, erosoa da ezaugarriak zerrendatzeko, batez ere inprobisazioetan, eta aukera estilistikoa izan daiteke.
Holako erlatibodun esaldi kopulatiboen ondotik, ordea, erabilera nahasgarriak zabaldu dira, esanahi aldetik ilunak eta batzuetan zentzugabeak. Lau galbide ikusten ditugu.
1. GALBIDEA. Erlatibozko atribuziodun esaldien eredua erabiltzea bestelako azalpen eta datuak emateko, edo kontakizuna egiteko.
- Debuta birritan egin duen pilotaria da Elkoro. [Elkorori buruzko artikulu baten barruan, debutaren pasadizoa aurkezteko]
- ESAITek antolatutako manifestazioa dugu arretagune. Aurreko astean sortutako zalapartaren ondotik deitutako manifestazioa da Bilbon egin dena. --> Manifestazioa, aurreko asteko zalapartaren ondotik etorri da
- El Ciden ezpataren izena ospetsua da: Tizona. Tradizioaren arabera, El Cidek Marokoko buruzagi bati harrapatutako ezpata zen Tizona. [Ezpataren istorioaren kontakizunaren hasieran]. --> ...buruzagi bati harrapatu zion.
- Gustav Austrian jaio zen, eta gaur egun Txekian bizi den musikaria da. --> Txekian bizi da
- Lehergailua ipini dute zinegotzi baten etxaurrean. 2 kanpin gas, petardo eta pintura pote batekin egindako lehergailua zen. --> ... eta pote batekin eginda zegoen
- Eskuz idazten duen idazlea da Auster. Koadro txikiak dituzten Clairefontaine koadernoak erosi eta lumaz idazten ditu bere liburuak. --> Eskuz idazten du Austerrek
- Atzelariak egindako falta izan da. [Partidaren kontakizunean] --> Falta, atzelariak egindakoa = falta egin du atzelariak.
Adibideon artean denerik dago, baina guztietan deigarri egiten zaigu datuak emateko erlatiboa+izena+izan egitura aukeratu izana: nolakotasunak emateko den egitura kopulatiboa, zertarako eta kontakizuna egiteko, datuak gehitu edo azaltzeko.
Ez pentsa galbide arina denik. Behin egiturara ohituta, gero eta gauza bihurriagoak esatera garamatza. Bat-bateko emanaldietan entzundako bi hauek, kasurako:
- Turkian loreak bota dizkioten jokalaria da. [Jokalari baten berri emanez]
- AURKEZLEAK.– Erasoan 10 lagunek hartu omen dute parte.
KAZETARIAK.– Oraindik argitu ez diguten zifra da.
[Aurkezlearen eta berriemailearen arteko pasoa, albistegian]
2. GALBIDEA. Erlatibozko atribuziodun esaldien eredua (-a mugatzaileduna, gogoratu) definizioak egiteko orokortzea, bat mugatzaileari lekua janda. Ondorioz, sarritan ezin dugu jakin esaldia zehazteko den (“hau, eta ez beste bat” esateko), ala ezaugarri hutsa emateko. Entzule edo irakurleak gaiaz jakitea ezinbestekoa gertatzen da esan nahi dena ondo ulertzeko.
- Esklerosi anizkoitza nerbio sistema zentralari eragiten dion gaixotasuna da.
Gaixotasun bakarrak eragiten dio nerbio sistema zentralari, eta hori esklerosi anizkoitza da? Bat mugatzailearekin, berriz, ez dago zalantzarik:
- Esklerosi anizkoitza gaixotasun bat da, nerbio sistema zentralari eragiten diona.
- = Esklerosi anizkoitza nerbio sistema zentralari eragiten dion gaixotasun bat da.
Bigarren galbide honek, gerezi katigatuen antzera, lehenengo galbidera garamatza:
- Esklerosia milaka pertsonari eragiten dion gaitza da.
Esaldi horretan, esklerosia gaitz(etako) bat ala gaitza den ziur ez jakiteaz gainera, deskribapenetarako den egitura kopulatiboa erabili da datu bat emateko.
Ikusten dugunez, erabilera batetik besterako lerratzea erraz egiten da, eta ez da beti samurra mugak zehaztea. Hona beste hirukote bat:
- Hagina taxazeoen familiako zuhaitz hosto-iraunkorra da. DEFINIZIOA
- Hagina klima fresko eta hezeko tokietan hazten den zuhaitza da. DESKRIBAPENA
- Pinua birpopulaketetarako erabili izan den zuhaitza da. (?) KONTAKIZUNA
Argi ikusten dugu hirugarren esaldia bidea galduta dagoela, hor deskribapena egin beharrean datu bat ematen baita. Lehenengo biak, berriz, onargarriak dira nolakotasuna adierazteko. Definizioetarako, halere, bat mugatzailea sartzea da argiena. Izan ere, horrek ekarri du itxuraz hurrengo galbidea.
3. GALBIDEA: Bestelako erlatibo “arruntetan” ere -a artikulua sartzea, bat eta batzuk zehaztugabeei lekua janda.
- Beste protagonista batzuk orain. Gurean bizi baina Gabonetarako etxera itzultzen diren etorkinak dira orain ezagutuko ditugunak. -->‘etorkin batzuk’. Aurkezpena da, eta, jakina, ez ditugu ezagutuko etorkin guztiak ere.
- Asier eta Aimar. Bi anaiak ongi ezagutzen dituenarekin izan gara, Olaizolatarren osabarekin. --> ‘ongi ezagutzen dituen batekin’. Pentsatzekoa da gutxienez gurasoek ere ongi ezagutzen dituztela bi anaiak.
- Emaztea hil eta etxeari su eman zion, hilketa gorde nahian. Alabaina, Ertzaintzak odol arrastoak zituen aiztoa aurkitu zuen. --> ‘aizto bat aurkitu zuen, odol arrastoak zituena’
- Neguarekin heldu da Lucy iparraldeko hiri estrainio argiz beterikora. Denarekin harritzen den etorkina da Lucy. --> ’etorkin bat’, nobelan pertsonaiaren aurkezpena da eta.
4. GALBIDEA: Zorioneko erlatibozko atribuzioen eraginez edo, beste erlatibozko esaldi batzuetan elementuak lekuz aldatzea. Ondorioz, esaten dena ez da esan gura dena.
a) Goizean jasotako irudiak dituzue hauek. [Albiste bat komentatzeko]
b) Gorbeian ateratako argazkia da hau. [Eguraldiko tartera bidalitako argazki bati buruz]
c) Guztien hobe beharrez emandako gomendioak dira. [Gomendio sorta eman dute haizetea dela eta]
Okerra non dagoen? Aditza jokatuta hobeto ikusiko dugu:
a) Goizean jaso ditugun irudiak dituzue hauek.
b) Gorbeian atera duten argazkia da hau.
c) Guztien hobe beharrez eman dituzten gomendioak dira.
Esaldiotan informazio garrantzitsuena, berria dena, bigarren mailara pasatu da, erlatiboan sartzean. Honela behar lukete, mintzagai-galdegai jokoari jarraituz:
a) Irudi hauek goizean jaso ditugu = goizean jasotakoak dira = goizekoak dira.
b) Argazki hau Gorbeian atera dute = Gorbeian ateratakoa da = Gorbeiakoa da.
c) Gomendioak guztien hobe beharrez eman dituzte = guztien hobe beharrez emandakoak dira.
Antzeko okerra dute gaztelaniaren kalkoz urteotan eurrez eta erruz zabaldu diren beste hauek ere:
- Aurkitutako software berria [Nuevo software detectado]
- Eskatutako geldialdia [Parada solicitada]
- Iberdrolak babestutako tartea [Espacio patrocinado por Iberdrola]
Euskaratik abiatuta nekez esango genuke holakorik. Baina gerezi hauek otzaran bertan utziko ditugu oraingoz, gaitzik egin baino lehen.
GINGA: ONDORIOAK
Erlatibozko atribuzioen egitura azkar eta zabal hedatu da urteokin euskarazko produkzioan, eta erabilgarria da deskripzioak eta kalifikazioak egiteko. Baina adibideetan ikusi dugunez, eta euskaraz sarritan gertatzen den bezala, neurri barik jokatzen dugu: hezur, alla eta guzti irensten ditugu gereziak. Nahastu egiten ditugu esateko moduak, eta lanak izaten dira gero zer esan nahi den ulertzeko. Eskerrak letrak lekuz aldatuta ere badakigula irakurtzen!
