Osaba eta loba elkarren itzultzaile
Patxi Uribarren, Bego Montorio

Gai-jartzailea: Karlos del Olmo

Bi belaunaldi eskuz esku, osaba eta loba, bihotzez bihotz. Abiagune ezberdinak, helmuga berbera: euskal itzulpengintza. Eta lanbidearen diamante landuak dituen fazeta ugarien isla, zein bere alde. Elkarriko on, elkarren osagarri. Entretenimendu honetan ezin hobeto ematen dute euskalgintzak XX. eta XXI. mendeetan izandako bilakaeraren eta iraultza txikien lekukotza. Mahaiaren inguruan, hartu eta emanka, buruz buru, biok biotara behargintza zahar baina gaztetu baten barrenak eta hautsak astintzen, kontu kontari, bekoz beko. Biak nahasi baina nahastatu barik. Bat eginik, ibilbidez elkarren ezberdinak izan arren. Orratza eta haria legez, euskal itzulpengintza modernoaren ehuna josten. Argia eta geriza bezala, elkarren aldamenean, uztarri berean, itzulpengintzaren lur mamitsua goldatzen. Elkarri oratuta, elkarren arrimuan, bata bestearen euskarri dela, denon arteko lankidetzarik barik gauzatzerik ez dagoen langintza baten metafora ezin hobeto haragiztatua.

Karlos del Olmo: Hasteko, defini beza batak bestea.

Patxi Uribarren: Nik Bego txikitatik ezagutu izan dut loba dudalako. Ikasle ere izan nuen. Nire inguruan ibili den jendea euskal munduan dabilela ikusteak poz handia eman izan dit beti. Begok ere inguru horretan egin zuen lan gau eskoletan klaseak ematen, guztiz euskaldundu eta euskarako titulua atera ostean. Gero, itzulpen arloan hasi zen, karrera bukatutakoan, udaletan eta Gipuzkoako Aldundian; geroago jauzi bat egin zuen, bere kontura ibiltzeko bidea hartuz, interpretari moduan eta horrelako gauzetan. Euskal munduan dabilela ikusteak poz handia ematen dit. Nire inguruan ibilitako beste jende asko ere hor dabil euskara aurrera ateratzeko ahaleginetan. Nik uste dut oso beharrezkoa dugula denok bide horretatik egitea, ahal dugunok behintzat. Esan dudan moduan, aspalditik, txiki-txikitatik ezagutzen dut, eta benetan pozten nau euskal munduan lanean ikusteak. Beste loba bat ere badut itzultzailea, Karmelo Uribarren; beste hainbat ere bai, beste arlo batzuetan, baina euskal munduan, irakasle lanetan eta horrela dabiltza, eta benetan poztekoa da.

Karlos del Olmo: Eta itzultzaile eta pertsona moduan?

Patxi Uribarren: Itzultzaile moduan nik ikusi izan dudana da batez ere itzulpen literarioaren munduan jardun izan duela. Azkeneko aldian gutxiago jarraitu diot, denborarik ez dudalako eduki. Bere lehenengo itzulpenak irakurtzen nituen. Itzultzeaz aparte, kanpoko literaturaren berri edukitzeko eta beste gauza batzuetarako oso interesgarriak iruditzen zitzaizkidan. Pertsona izaerari dagokionean, ni ez naiz horretan sartuko! Beti harreman onak izan ditugu.

Bego Montorio: Niretzat gaitza da Patxi definitzea; osaba daukat. Niretzat, tio Patxi izango da beti. Osaba eta irakasle ere izan dut, berak esan duen bezala, euskara irakasle. Gogoan dut nik itzultzaile izateko egin nuen lehenengo azterketan bera egon zela epaimahaian, Getxoko udaletxean, berak ez zekielako ni presentatuko nintzela, eta nik ez nekien bera epaimahaian egongo zela; gero, ja saihestu genuen hori. Gerokoan, lankide izan gara, ez toki berean, baina biok itzultzaile. Hitz batean definitzekotan: euskaltzale.

Baina oso gaitza egiten zait; akordatzen naiz, ni txikia nintzela —auzo berean bizi ginen, Santutxun— asteburuetan eta etxera etortzen zela bazkaltzera, eta harreman horretatik orain itzultzaile bezala ikustera, gaitza egiten zait. Egia da bere itzulpenak ez ditudala larregi segitu; neurri batean administrazioan egin duelako asko, eta nik, administrazioa utzi nuenez geroztik, administrazio-itzulpenei ahalik eta gutxien begiratzen diet. Bestelako gauza batzuk bai, Karmelen egindakoak eta irakurri izan ditut, baina ez daukat esaterik zein izan den bere ibilbidea itzultzaile moduan. Lehen esan bezala, hitz batean definitu beharko banu, euskaltzalea.

Karlos del Olmo: Eta eraginik izan du bera halako euskaltzalea izateak eta itzulpen kontuetan ibiltzeak zu ere horrelako lanetan hasteko orduan?

Bego Montorio: Euskararekin, bai. Itzulpengintzan sartzeko, ez. Euskalduntzeko eta euskara sakontzeko, bai, eragin handia, familiakoa. Zeren, gurean, amaren aldekoak euskaldunak dira, eta aitaren aldekoak erdaldunak. Bilbon sortuak gara, frankismopeko Bilbon eta euskararenganako jarreran eragin handia eduki du; Santutxun, gau eskoletan euskaldundu ginen, ez neu bakarrik, gure inguruko guztiak, Jose, nire gizona, eta nire lagun asko; horretan eragina izan du Patxik. Itzultzaile jarduteko, ez. Hor, lanbidean, gerora egin dugu topo.

Patxi Uribarren: Ez nire eragina bakarrik, beste askorena ere eduki zuten. Santutxun, ikastolara joaterik izan ez zuten gaztetxoentzat euskarako eskolak antolatu genituenean, Jose Ramon Etxebarria eta ibili ziren, animatzaile oso onak izan genituen. Gero, ikastaro trinkoetan, bai, neu ibili nintzen, bi urtetan edo hirutan euroi batez ere D titulua ateratzeko ikastaro bereziak antolatzen eta barnetegian eskolak ematen.

Karlos del Olmo: Aurrera egingo dugu. Orain, nork bere burua aurkeztuko du, baina itzulpengintzaren aldetik.

Patxi Uribarren: Nik 25 urte egin ditut Bizkaiko Diputazioan itzultzaile lanetan.

Bego Montorio: Hainbeste, e?

Patxi Uribarren: Bai. Eta uste dut nahiko itzultzaile ona izan naizela. Saiatu naiz, behintzat. Gero, lexikologia arloan ibili izan naiz. Nire ingurukoek ere itzultzaile ona nintzela uste zuten. Baina, administrazioa, batzuetan gauza latz modura aipatzen da; halere, bestelako hainbat gauza atsegingarri ere itzuli izan ditut; halakoen artean literarioak ere bai. Liburuen aurkezpenak eta egiten zirenean askotan tokatzen zitzaidan hori egitea. Nik uste dut beti nahiko txukun egin izan dudala nire lana. Jendeak esan beharko du zelako itzulpenak diren.

Bego Montorio: Nik itzultzaile moduan zelan definitu neure burua? Negatiboan, metodikoa ez. Beraz, intuitiboa esan beharko dut. Formazioz ere, nahiko anabasa ibili dut: ikasketak ez nituen hizkuntzan egin, soziologian baizik, nik hala aukeratua. Itzulpenetan ere, esango nuke iturri askotatik edandakoa naizela, sistema gehiegirik gabe. Agian horregatik utzi nuen administrazio itzulpena, horrek eskatzen zuelako askoz gauza metodikoagoa, sistematizatuagoa, eta uste dut burua ez daukadala horrela antolatuta. Horrek, igual, lotura izango du itzultzaile bezala egin dudan bidearekin; nahiko bat datoz nolako itzultzailea naizen eta nolako bidea egin dudan. Administraziotik pasatu naiz, interpretazioa egin dut, literatura itzuli dut, eta jardun horietatik batzuk baztertu ditut eta beste batzuekin gelditu naiz; orain irakaskuntzan ere badihardut. Hizkuntzekin ere halatsu izan da: hasieran, pentsatu izan nuen «katalana, igual, ikasiko dut», eta azkenean galegoarekin gelditu naiz. Zergatik? Erabakia ez zen nik, horrela, hotzean pentsatua. Galegoz hasi irakurtzen eta enamoratu, eta deskubritu nuen Afrikarako zer bide zabaltzen zizkidan horrek. Ibilbidea pixka bat intuitibo-kaotikoa izan da. Ez dakit hori gaur egungo belaunaldietan oso posiblea den, baina nik uste dut denetik hartu, eta norberak egokitu behar duela.

Karlos del Olmo: Eta, zuri, Patxi, elizan egindako ikasketa klasikoek laguntza eman dizute itzultzen hasteko orduan?

Patxi Uribarren: Guk, zer esanik ez, ikasketa-garaian latin asko ikasten genuen, berba egiten jakiteraino; metodo nahiko eskasarekin izaten zen, eta metodo horren barruan denbora gehien itzulpenak eramaten zuen. Erromatarrek egindako Frantziako eta gainerako gerra guztiak itzuli behar izaten genituen. Orduan, azken batean, itzulpena bide bat izaten zen. Gero, hitz egiten ere ikasten genuen, baina batez ere itzulpen arloan trebatzen ginen. Grekoa ikasterakoan ere antzerako zerbait gertatzen zitzaigun. Olerkiak ere itzuli genituen. Horrela zer lortzen zen? Latina ikasteaz gainera, edertasunarenganako gogo bizia izatea. Veni, vidi, vici eta horrelakoen aurrean irakasleak honelako zerbait esaten zigun: «begira zer hitz gutxitan zer gauza asko esaten dituen hemen». Zizeronen hitzaldiak eta itzultzerakoan ere beste hainbeste; esaterako, zelan erabiltzen zuen Katilinaren kontrako argudioa, poliki-poliki diskurtsoari indarra emanez. Orduan, ohitura bat sortzen zen alde horretatik. Horrela bizi ginen. Nahikoa latin ez genekien, eta latinetik itzultzen!

Bego Montorio: Oso bitxia da hori, nola biok bizipenetatik hasi garen eta zer desberdinak diren. Nire lehenengo hurbilketa izan zen gaztelania eta euskararen artekoa. Eta non? Pankartak egiterakoan, panfletoak egiterakoan, institutuan. Guk gura genuen euskaraz hitz egiteko modua edukitzea; nik orduan ez nuen pentsatzen itzultzailea izango nintzenik, baina itzuli egiten genuen: pankarta bat jarri behar zen, eta, igual, militanterik handiena erdalduna zen, eta orduan: «aizu, euskaraz ere jarri beharko dugu, ez?» Beraz, nire lehen itzulpenak panfletoak eta pankartak izan ziren, auzoan eta institutuan. Horixe, azkenean, bizipenetatik hurbiltzen zarela; nik, esaterako, itzulpenak, latinez, institutuan egiten nituen, baina itzulpena zer zen konturatu gabe pasatu zitzaizkidan. Gero beste zerbait etorri zen, dena den, edertasunaren kontua, hizkuntzekin jolastea, itzulpenak duen balio hori.

Patxi Uribarren: Garai hartan, guk, egia esan, nahiko ematen genuen erdarazko literatura ere. Irakasle batzuk literatura mailan ardura handia zeukaten. Bageneukan, fraide batek prestatuta, asko erabiltzen genuen Preceptiva literaria liburua. Horrela, idazkitxoak eta egiten genituen, gero publikoan aurkezteko eta abar. Latineko haiek ere ikasteko adibideak ziren; horrela ikusten genuen nola hitz egiten zuten Zizeronek eta beste hainbatek; guzti hori argudioak eta erabiltzen ikasi eta geroago sermoi arloan ibiltzeko edo izaten zen. Esaterako, Katilina gizajoa uste dut deabru kumearen moduan gelditzen zela halako filosofo indartsuaren aurrean.

Karlos del Olmo: Txikerretan edo gaztetan zeuen burua ikusten zenuten, etorkizunean, itzulpengintzari edo letrei lotutako lanbideren batean?

Patxi Uribarren: Letren munduan ibiltzea normala zen, gure egiteko bat sermoiak egitea zelako. Itzulpen arloan, beharbada, ez. Teologia amaitu nuenean, Lino Akesolok esan zidan euskararen munduan ibiltzekotan, linguistika ikastea komeni zitzaidala. Aukera bi zeuden orduan; bata, pribatua, Deustun, eta bestea, publikoa, Salamancan; eta gau-eskoletan eta nenbilenez, bada, Deustu aukeratu nuen, beste gauzak alde batera ez uzteko. Eta horrela egin nuen gehiagorik pentsatu gabe. Bertako ikaskide gehienek karrera amaitu eta berehala irakasle lanetan jardutea amesten zuten. Geroago ikusi izan dut bat baino gehiago hor ibili dela nora ezean. Nik ez neukan horrelako gauzetarako presarik. Eta, horrela, libre ikusi nindutenez, Bilboko irakasle eskolarako gonbita egin zidaten, han euskara sartu beharra zegoelako. Egia esan, nik beti bete izan dut, apur bat, suhiltzaileen funtzioa. Gau-eskoletan, suhiltzaile moduan euskarako klaseak muntatzen eta irakasleak prestatzeko ikastaro bereziak ematen. Gero, magistergoko eskolan euskarako planak abian jartzen. Horren ostean, Bizkaiko Diputazioak itzultzaile postu bat sortu zuenean, Euskaltzaindiaren inguruan zenbiltzatenek bultzatuz bertara joan nintzen euskara abiabidean jartzera. Garai hartan hainbat tirabira zebilen euskara batua eta bizkaiera zela eta. Hori horrela, itzultzaile-postua batuaren aurkako norbaitek hartuz gero, beharbada areagotu egingo zela arazoa uste zuten hainbatek. Nahiko baretuta zegoen kontua ordura arte, Erkiaga zelako itzultzaile ofiziala. Erkiaga jauna euskaltzaina izanik, bizkaiera oso ondo menperatzen zuen, baina Euskaltzaindiko arauak zehatz betetzen zituen. Arriskua egon zitekeela, eta postu horretara aurkezteko eskatu zidaten. Postua lortu eta berehala hasi nintzen lanean; bertan jardun izan dut erretiroa hartu arte. Pentsatu barik, horrela etorri zen kontua. Eta gero, orain dela hogeita bost urte Bostak Bat taldea sortu genuenez, ikusi izan nuen aukera ederra zela lexikoa aztertzeko. Hiztegigintzan jardutea, eta, era berean, itzultzaile lana burutzea elkarren osagarri izan ditut urte guzti horietan.

Bego Montorio: Neuk ere ez nuen pentsatzen itzultzaile izango nintzenik. Soziologia ikastea aukeratu nuen gustukoa neukalako baina, tartean, dirua irabazi beharra zegoen, zeren soziologia Deustuko unibertsitatean ikasi behar baitzen orduan eta Deustu oso garestia zen. Hasieran euskarako klaseak ematen nituen, eta panfleto eta pankartez gain, Jose Ramon Etxebarriarekin egin genituen itzulpen batzuk, ikastoletan erabiltzen ziren Saioka liburuetarako. Orduantxe, ni ikasle nengoela, hasi ziren udaletan itzultzaile postuak. Eta hor dirubide bat ikusi nuen, ez lanbidea, baina bai behintzat ikasketak ordaintzeko adinako diru iturria. Garai hartan soziolinguistikatik edo hortik jotzeko asmoa nuen baina, halako batean, konturatu nintzen gustatu egiten zitzaidala itzulpena; bestea baita ere, baina ikusi nuen hor baneukala lanbidea, eta gustukoa neukala. Orduan deskubritu nuen bokazioa neukala horretarako. Baina, hori bai, letrekin nolabait lotutako zerbaitetan jardungo nuela, aspalditxotik nuen argi.

Karlos del Olmo: Eta lanbidean hasitakoan, izan duzue tentaziorik, edo zeuen buruari itaundu «zertarako itzultzen dut» edo «zergatik jarraitu lanbide honetan»?

Patxi Uribarren: Batzuetan, bai, testu batzuk alferrikakoak zirela ikustean; kontua da hori hainbatean euskararen gizarteko egoerari loturik doala. Beti nik eta beste askok errebindikatu izan dugu euskaldunok Euskal Herrian euskaldun legez bizitzeko eskubidea dugula. Horrek esan nahi du gauzak euskaraz jasotzeko eskubidea dugula, eta, baita, guk geuk nahi dugunean euskaraz aditzera ematekoa ere. Hori horrela izanik, jakina, gizartean, administrazioan eta abarretan hutsune handi bat ageri da. Asko aurreratu da, baina oraindik itzuli beharra dago, gehiena erdaraz sortzen delako. Eta euskaraz sortzen denean ere, erdaldunei zerbitzua eskaintzeko, erdarara itzuli beharra izaten da. Gizartea elebiduna izatean, behar bada, beti izango da itzultzaile profesional batzuen premia. Dena dela, ez dezagun ahaztu: horrelako egoera batean bizi diren herritar guztiak direla neurri batean itzultzaileak. Hau da, erdaraz jasotzen dituzte berri gehienak, gero, beste euskaldun bati jakinarazi ahal izateko, bereganatu eta euskaratu behar izaten dituzte. Hori horrela, bi gauza ditugu gizarte honetan, eta gu beti izango gara binomio horren borroka barruan. Elebitasun batean baino gehiago diglosia batean bizi garela esango nuke.

Nire baserriko anaia baserri munduko gaiak aztertzeko hitzaldietara joaten zenean, etortzerakoan, guk zer berri jaso zuen itauntzean, entzundako esaldi osoak errepikatzen zituen gero, berriro euskaraz berbetan jarraituz. Guk alderantziz egiten dugu askotan, euskaraz jantziak garen neurrian, jende bati gauzak erdaraz esatea ez delako itxurosoa. Baina, gazteen artean batzuetan, euskaraz hitz egiten dabiltzala, kontzeptu batzuk erdaraz esaten dituzte, eta gero, bestelako barik euskarara pasatzen dira berriro hizketan jarraitzeko. Batzuen ustez hori seinale txarra da. Ahalegin falta, edota, erdara nagusitzen doala agertzen duen portaera ei da. Nik ez daukat zalantzarik honetaz. Itzuli egin beharko da aurrerantzean ere, kanpoko literatura, telebistako programak, pelikulak, kanpoko kazetarien lanak eta abar gure jendearen esku jartzeko, euskal herritarrek euskaraz bizi nahi badute.

Bego Montorio: Patxik esan duenetik, nik oso argi ikusten dut hezkuntza orokorrean itzulpena sartu behar dela; gure gizartea gutxienik elebiduna da, eta esango nuke eleanitza dela. Denok egiten dugu itzulpena. Zuk film bat ikusten duzu espainolez edo ez dakit zer hizkuntzatan, eta besteari kontatu behar diozu beste hizkuntza batean; edo zure lagun euskaldun batek esan duena lagun erdaldunari kontatzeko. Denok egiten dugu nolabaiteko barne itzulpena. Baina hori ondo egiteko eta jendea konturatzeko isurtze horretan gauza batzuk kontuan eduki behar direla, landu egin beharko litzateke. Alabekin ikusten dut nik: nagusitzen diren neurrian, intuitiboki egiten dute itzulpena euskaratik erdarara, baina ezer esan ezean hitzez hitzeko itzulpena egiten dute, eta halako esaldi bitxiak sortzen dituzte erdaraz, euskaratik hitzez hitz hartuak. Egia da euskara irakasteko eta beste hizkuntzak irakasteko gaitzetsi izan dela: itzulpena ez zela bidea, eta murgilketa eta abar... Eta nik ez diot gezurra denik; egia da, itzulpena ez da bidea hizkuntza bat ikasteko, murgilketa sistemak askoz eraginkorragoak dira, baina bizi dugun gizarte honetan, denok erabiltzen dugu hizkuntza bat baino gehiago eta hizkuntza eta kultura horien arteko loturak egiteko hobe da tresnak ematea, eta irakaskuntzan horretarako lanabesak eman beharko lirateke. Lehen, Patxik latinekoa kontatu du: lehenengo hitzez hitz itzuli, eta gero erredaktatu. Hori ez da aipatu ere egiten, hitzez hitzezko itzulpen horretan gelditzen da, eta hori akatsa da. Batetik, hori; eta gero, zertarako itzuli? Nik argi daukat: itzuli, komunikatzeko; komunikatzeko eta ikasteko.

Patxi Uribarren: Bai, komunikatzeko, baina gozatzeko ere bai. Zuk zerbait esaten duzunean gauza arrunta izango da edota ez. Gizakiak komunikatze hutsa baino zerbait gehiago behar du; hain zuzen ere, gizakiok, tximinoak irribarre egiten eta txisteak kontatzen ikasi zuenetik, ei gara gizaki esaten da; hau da, gauzak ikusi eta gozatzen ikasi genuenetik. Hor nolabaiteko salto bat dago. Nik uste dut hori oso garrantzitsua dela. Gu hiztegigintzan hasi ginenean, hiztegietako esaldien funtzioa zein izan zitekeen aztertzen ahalegindu ginen. Argi ikusi genuen batzuk hitzak zelan erabili gramatikalki ondo irakasteko izan behar zutela. Beste batzuk, euskal kultura transmititzeko, esaterako bertsolarien esaldiak eta erabiltzen direnean. Eta beste hainbat, kalkoak ekiditeko edo baztertzeko; erdaraz era batera esaten denari euskaraz ahalik eta ordezkorik naturalena emateko, eta, bide batez, esaldi horien bidez eguneroko gauzetan kanpotik jasotako berriak egokiro itzultzen irakasteko. Horrelako esaldiek lagundu egiten dute, antzekorik aditzera eman behar denean egokiro egiten ikasteko.

Bego Montorio: Bai, hala diote, hizkuntzak ezagutzea beste mundu batzuetara zabaltzeko. Beste hizkuntza horiek jakin gabe ere, zure hizkuntzara itzulita dagoenean, hortxe dago itzultzaileon zubi lana, komunikazio lan hori, nire ustez funtsezkoa dena. Hor deskubritzen dituzu hitzekin jolasteko plazera, edertasuna adieraztekoa, jakintzak..., konturatzea mundua mundu dela hori dena komunikatu izan delako gizarte desberdinetan, eta horretarako itzultzaileak egon direla. Horrela begiratuta, itzultzailearen lanbidea niri iruditzen zait zoragarria: funtzio sozial benetako bat, medikuena bezala. Gero, eguneroko lanek mugatzen dute edertasun erabateko hori. Eta, azkenean, denok itzultzen segitzen badugu da nolabaiteko plazera ere ateratzen diogulako. Gizartean euskaraz bizi ahal izateko egiten dugu, eta bizimodua ateratzeko baita ere; eta, jakina, gustatzen zaigulako, etekin pertsonal bat ateratzen diogulako.

Karlos del Olmo: Bide batez, beste galdera biri lotuko diogu autua: gozamena eta lanbidea izateaz gain, itzulpengintzak alderdi sortzaile hori daukanez gero, zenbateraino sentitu duzue zuen burua sortzaile, idazle? Zenbateraino ikusten duzue askatasun hori, sormenaren ekarria itzulpenean txertatzeko?

Patxi Uribarren: Nik neuk ikusi izan dudana da administrazioan era guztietako testuak daudela. Batzuk, oso zorrotzak, bata bestearekin parean joan behar dutenak; horiek, normalean, epaitegietarako eta egiten direnak izaten dira; horrelakoetan batez ere zehaztasunari begiratzen zaio. Horiek ez dira hain gozoak izaten, zehatz eman beharrekoak direlako. Beste gauza asko, bestelakoak izaten dira; esaterako, txartelak eta egiten direnean, gozo egiteko aukerak egoten dira. Eta horrelakoetan, mezu hori transmititzeko aukerarik onenak hartzea izaten da kontua. Norentzat itzultzen dut? Nik hau itzuli eta gero jasoko al du hark mezua? Gozo-gozo jasoko ote du? Esate baterako, esandako hau kontuan hartu behar da parke naturaletako testuak egiterakoan. Parke natural bat sortzen denean, gizarteko umeak eta gainerakoak gizadia maitatzera bultzatzeko izaten da. Orduan, haiei eskaini behar zaizkien testuek ere antzekoak izan behar dute, hau da, gozoak izan behar dute, erraz ulertzekoak eta pausoka-pausoka aurrera egitekoak. Eta hori egiteko, zer esanik ez, hizkuntza batean jasotzen den esanahia, bestean ere paretsu eman behar da. Hori ontzien antzekoa da: hizkuntza batek bere neurriko ontzia du. Barrukoa, edukia, berdina izango da batean eta bestean; eman nahi duzun mezu hori, ostera, ontzi bakoitzera egokituko da. Eta ontzia zer nolakoa izan hizkuntza bakoitzak halako forma ematen dio edukiari.

Lehenago asko hitz egiten zen formaren kontu horri buruz; gizakiak forma ematen dio errealitateari, gauzak bere erara aditzera emanez. Hori izango litzateke forma egokia ematea, ez ontzi guztiak berdin-berdinak egitea; hori oso aspergarria izango litzateke. Hizkuntza bakoitzak bestearena hartzerakoan erraztasunez batetik bestera pasatu ahal izatea da kontua. Hori izango litzateke, nik uste dut, sakonean, itzulpen on bat egitea.

Bego Montorio: Dena den, nik uste dut egia dela itzultzaileak baduela sortzailetik, eta literatur itzulpenetan bereziki, baina askatasuna, mugatua. Juan Garziak Shakespearen sonetoak itzultzerakoan aipatzen du: hain muga estua jartzean —hau da, sonetoek, euskarazkoek ere, soneto izan behar zutela eta errima gordetzea—, hain muga estuak jartzea akuilu zitzaiola; ez muga, akuilu baizik.

Patxi Uribarren: Bai, gerta daiteke. Esaterako, Luis Baraiazarrak Jon Gurutzekoaren obrak eman zituenean, olerki guztiak bakoitzari zegokion erriman itzuli zituen. Ondo zainduta posible zela hori uste zuelako; mezua itzultzeaz aparte, musika eta guzti dotore emanez, hobeki gozatzeko aukera ere ematen du.

Bego Montorio: Eta horretan, dudarik ez, Juan Garziak sonetoak itzultzerakoan eta Baraiazarrak sortu egin dute; eta, neurri batean, itzultzaile guztiok sortu egiten dugu. Baina nik ez dut uste erabateko askatasuna hartzeko eskubiderik daukagunik, baldin eta beste norbaiten zerbait transmititu nahi badugu. Muga hori lausoa da, baina hor dago. Itzulpenen inguruan beti agertzen den hitz bat badago, fideltasuna, eta horrekin lotua dago, fideltasunaren kontuarekin. Sortzaile izan, askatasuna eduki edo ez, fideltasunarekin lotuta dago. Itzultzen hasi nintzenean —uste dut gehienok bezala—, jatorrizko testua jainkotzat edo nuen, zerbait aldaezina. Gero, ibilian-ibilian konturatzen zara: fideltasuna zeri, formari, edukiari? Konturatzen zara testu batean edo diskurtso batean badagoela nork esan duen, zein momentutan, nori esan dion... Beraz, fideltasunarena iruditzen zait baztertu beharko genukeela itzulpenaz hitz egiterakoan, ez duelako laguntzen, askotan, eztabaidan. Fideltasunaz ari bagara eta ni ari banaiz mezuaren fideltasunaz —eta hori da gutxiengoa eskatu ahal zaiona itzulpen bati, mezu berbera ematea beste hizkuntzan—, forma zer punturaino? Bibliaren itzulpenetan horren gaineko eztabaidak mila egon dira: Jainkoaren hitza zen, errespetatu behar zen forma, eta horrela ateratzen ziren, ez Biblian bakarrik, bestela ere, itzulpen batzuk... esaten duzuna «hau xede hizkuntzan hartuko duenik ez dago!». Zergatik? Errespetatu direlako jatorrizko hizkuntzaren egitura gramatikalak eta ontziak, hizkuntzak ordea, ez ziren berdinak. Eta fideltasun hitz horrek uste dut ez duela gehiegi laguntzen; egokitasuna izan daiteke beste zerbait. Ecok aipatzen duen negoziazio kontu hori: ez da berdin itzultzea XVI. mendeko testu bat, XVI. mendeko itzultzaileak XVI. mendeko beste hizkuntza bateko hartzaileek ulertzeko emana, edo guk orain itzultzen dugunean XVI. mendeko testu bat: gure garaikideentzat itzultzen dugu. Nola irakurtzen zuten haiek, nola irakurtzen dugun guk, hor gauza asko daude, eta fideltasuna lotzen dut sormen horrekin; gehiago da interpretazioa. Interpretazioak egin, egin behar dira, irakurle orok egiten du testuaren interpretazio bat. Guk espainolez irakurtzen dugunean (niri hala gertatu zaidalako), ez da berdin irakurtzea Espainiako idazle bat (edozein, berdin dit, Delibes, Almudena Grandes...) edo irakurtzea Carlos Fuentes. Guretzat, Hego Amerikako gaztelaniazko idazleek badute kutsu exotiko bat edo ez dakit zelako bat. Orduan, irakurle bezala ere, denok geure hizkuntzan egon arren, Iparraldeko testu bat edo bizkaierazko testu bat ez du berdin irakurtzen euskalki horretako hiztuna den euskaldunak edo ez denak. Itxaro Bordaren liburu batzuek guretzat badute oso puntu exotikoa, ia-ia arrotzaren mugan, baina bere inguruko hiztunentzat eguneroko hizkera da; eta kontrakoa. Beraz, itzultzaileak beti interpretazio puntu bat, sormen puntu bat eduki behar du, baina ez berak nahierara egokituta. Zertarako itzultzen du, norentzat? Atxondoko bidegorrian badaude, toki batzuetan, Diputazioak jarritako kartelak, esplikatzeko errota bat, baserri bat... Ez dakit nork egin zituen eta noiz. Baina irakurri eta esaten duzu: «hemen hau euskara honetan jartzea, euskara aseptiko behartuan!». Ez dakit horien itzultzaileak sortu egin zuen edo ez, baina komunikaziorik ez duela lortu eta hori irakurrita inork ez diola maitasunez begiratuko inguruan duenari, hori argi dago.

Patxi Uribarren: Bai, itzultzailea traidore den ala ezko kontu hori beti izan da eztabaidagai. Kontua da era desberdinetako itzulpenak egiten direla. Batzuetan, mezua, zelan edo halan, jaso behar duenaren arabera ematen da. Beste batzuetan, aldiz, sakonagoko gauzekin loturik etortzen da; lehen esan dudan moduan, esaterako, administrazioan. Hau da, hitz batzuk esanahi zehatza daukate eta hitz horiek han agertu behar dute itzulpenean, bestela desberdin interpretatzeko arriskua sortuz, ondorio desberdinak dituztelako eta abar. Bibliaren kasuan, horrelako zerbait pasatu izan da gure artean. Gaur egun, euskaraz, hainbat itzulpen moderno ditugu. Eta nahiz eta denak, sakonean, fidelak izan, badaude beraien artean aldaketa txiki batzuk. Nik, esate baterako, Kontzilio ostean Iparraldean egin zutena oso gogoko izan nuen; ez dut uste heresiarik duenik, ezta gutxiagorik ere. Geroago, hemengoek, Gipuzkoakoek eta Bizkaikoek, bat eginda egin zutena apur bat zehatzagoa da; zehatzago egiterakoan galdu egin du hainbatean gozotasuna. Gero, Elizen Artekoa etorri zaigu; Elizen Artekoak ere gozotasun hori falta du; hau da, batasuna lortzeagatik, gauza batzuetan galdu egin du hainbatean jariotasunak ematen duen gozotasuna. Bizkaiko elizako testuak apur bat gehiago konektatzen du Bizkaiko euskalkiarekin. Nafarrek esaten dute Gipuzkoarako eta Nafarroarako eliz testu bakarra egin zenez, erabiltzerakoan ulergarriago egiteko aldatu egiten dituztela eskupetik zenbait gauza. Hor dago kontua! Bibliaren barruan, gehienez ere, hamar-hamabost kontzeptu izango dira oinarri-oinarrizkoak, itzulpen arloan problemak sortzen dituztenak. Ni gogoratzen naiz, teologian lizentziatura egin nuenean, azken azterketa, dena San Pabloren hitz baten esanahiaren interpretazioaren inguruan izan zela; hitz hori era batera edo bestera ulertuz gero heresia edo egia izan daiteke, esanahi konkretu eta zehatza daukalako, eta horrela agertzerakoan horrela interpretatu behar delako. Hori gutxitan gertatzen da. Nik uste dut komunikazioa jarri behar dela lehen postuan. Eta komunikazioak pozik hartzekoa izan behar du, hau da, ematen dena pozik jaso behar du irakurleak edota entzuleak. Zenbat eta gozoago izan, askoz ere hobeto.

Bego Montorio: Hor, gainera, nik uste dut, itzulpengintzaz dihardugunean —eta kontuan hartuta ni neu itzultzaile neurri handi batean nahiko autodidakta naizela, nire belaunaldiko eta aurreko belaunaldiko ia guztiak bezala, ikasi dugu eginez, hanka sartuz, batez ere hanka sartuz eta eginez— ikuspegia aldatu egin dela, eta hori itzulpenaren historian ikusten da. Eta gaur egun, hemen aipatzen ari garen hori, xede testuaren gozotasuna, egokitasuna, nori dagoen zuzenduta, zertarako egiten den itzulpen hori, beste elementu horiek kontuan hartzen dira. Pasatzen gara testuen arteko edo hizkuntzen arteko eragiketa batetik kulturen arteko batera; eta kulturen arteko hori izan daiteke gizarte berean ere, esaterako duela lau mende idatzitako testuekin. Cervantesen garaiko jendeak ez zuen Kixotea irakurtzen guk espainolez irakur dezakegun bezala. Testua ez da ezertan aldatu, hortxe dago; hori finkatuta dago, behin betiko, gaztelaniazko hori; baina irakurlearena aldatu egiten da, gizartearekin batera. Eta gure itzulpenak ere uste dut gure gizartearen fruitu direla; eta horregatik, orain, erreparatu egiten diogu komunikazio egoerari, kulturen arteko zer horri. Lehen ematen zuen itzulpena zela bi hizkuntz koderen arteko ariketa bat, eta guk guztiok hemen frogatu dugu hori ez dela; edo ez dela hori bakarrik.

Patxi Uribarren: Cervantes aipatu duzunez, hor dugu Kirikiño, Cervantesen antzeko hainbat pasadizo dituena. Guk, txikitan, irakurri eta barrezka ibiltzen ginen. Eta haiei ere beste hainbeste gertatuko zitzaien beren sasoian.

Bego Montorio: Gertatzen dena da itzultzailearen sormenak, baita literatur testuetan ere, nire ustez muga bat baduela: zuk pasarazi nahi duzuna da eduki eta forma bat, baita ere. Eta izugarrizko nobela latza dena itzulpenean ezin daiteke nobela goxo-goxo bat; zeren, orduan bai traizioa dagoela, baina ez itzulpena dagoelako, traizioa dago aldatu egin direlako funtsezko gauzak.

Karlos del Olmo: Aipatu duzuen arren, nik, hala ere, nabarmendu nahi dut ea gomutan ote duzuen modu kontzientean, jakinaren gainean, egindako harako lehen itzulpen hura, itzultzaile sentitu zineteneko lehenengo itzulpena.

Patxi Uribarren: Nire lehenengo itzulpenak bide batez eginak izan ziren, elizarako testu laburrak eta. Gero ipuin batzuk ere itzuli genituen Gogoz eta Laiaketa ikasleen aldizkarietan ibilitako batzuen artean, teologian genbiltzala. Xabier Mendiguren taldekoa izan zen. Gainera, nahiko ondo itzuli genituela uste dut; ahalegin handia egin genuen, behintzat, batek itzuli, beste norbaitek irakurriz. Gero, Aldundian lanean hasi nintzenean, bi itzulpen izan nituen, batez ere gogora ekartzekoak. Lehena, Diputazioak berriztatu berria zuen Gernikako Juntetxeko goiko idazkietarako egindakoa; hau da, Bizkaiko Jaun ziren erregeen zin-egite datak gogoratzen dituztenak, euskaraz jartzea izan zen. Batetik, ea nola jarri, Foruak zin egin ebazan ala Foruak zin egin zituen erabaki behar zen. Bizkaieraren aldeko hainbatek Foruak zin egin ebazan nahi zuten jarri, bizkaieraz Foruak zin egin zituen baino jatorragoa zelakoan. Nik, argudio linguistikoek halakoetan indar gutxi izaten dutenez, Gernikan kokatzekoak izatean bertan esaten zen moduan 'zituen' jartzea zela onena esan nien eta hala egin zen. Beste arazo bat, nola jarri euskarako eta erdarako testuen artean jarri behar zen data izan zen. Ez zegoen errepikatzeko lekurik eta kasu batzuetan egon arren itsusi ematen zuen. Formula bakarra hartu behar zen, bada. Nik esan nien hizkuntza gehienetan lehenengo mendea, gero hilabetea eta azkeneko eguna jartzen dela euskaraz egiten den moduan. Eztabaida guztiak baztertu genituen eta, era horretara, dotore, behin bakarrik idatzita, letra erromatarrez jarri ziren. Bigarren itzulpen garrantzitsua, zerga-legea eta inprimakiak euskaratzea izan zen. Ogasun Saila izan zen Aldundian lehenengo euskaldundu zen alorra. Batzuk uko egiten zioten zerga ordaintzeari, inprimakiak gaztelaniaz zeudelako, eta horren ondorioz berehala euskaratu zituzten. Jakina, dirua tartean dagoenean, arin aurkitzen dira irtenbideak ere!

Bego Montorio: Joxerrarekin Saioka horietarako egindakoaz aparte, gogoan dut Basauriko Udaletxean hasi nintzen lehen eguna: udal batzarraren gai ordena eman zidaten; eguerdiko ordu batean ekarri zidaten itzultzeko eta hiruretan oraindik amaitu gabe neukan. Hogei urte neuzkan, udalek nola funtzionatzen zuten ere hala moduz nekien... hori beti gogoratuko dut. Eta beti gogoratuko dut, baita ere, interpretazioan zein izan zen nire lehen lana: EUDELen sorrera. Erabaki zuten interpretazioa egin behar zela, eta udaletan genbiltzanoi eta beste toki batzuetan genbiltzanoi deitu ziguten ea joango ginen. García Marquezek esaten zuen bezala, ni «gazte eta indokumentatua» nintzen artean, eta «bueno, bada, joan egingo gara», eta Koldo Tapiarekin, Pello Zabaletarekin eta Jose Luis Egireunekin —orduan Galdakaon zegoen itzultzaile— joan nintzen. Zapatu batean joan ginen ikustera instalazioak zelakoak ziren, zeren, guretzat, interpretazioa zen telebistako La Clave programan egiten zena; bada, gogoratzen dut asteburu osoa pasatu nuela erabakitzen gaixo jarriko nintzen edo ez. Zeren, proba egin eta gero iruditzen zitzaidan «Hau eromena!». Eta azkenean ausartu egin nintzen, eta joan nintzen. Latz baino latzagoa izan zen, baina hala hasi nintzen. Eta gero, benetan neuk aukeratutakoa eta neure gustuz egindako lehen itzulpena, lehen literatur itzulpena uste dut izan zela Tahar Ben Jellounen Bakarreko isolamendua, nik hura irakurri eta izugarri gustatu zitzaidan, eta esan nuen «Nik hau euskaratu egin nahi dut, nire ingurukoek ere irakur dezaten». Eta literaturan uste dut askori gertatu zaigula itzuli dugula gustuko izan ditugun lanak nahi genuelako gure ondokoek irakurtzea. Eta orduan, itzuli egin nuen, eta gero bilatu nion argitaratzeko modua.

Patxi Uribarren: Pello Zabaleta aipatu duzu. Ni Diputaziora sartu nintzenean, Gipuzkoakoan itzultzaileak aspalditik itzultzen ari zirenez bertara etorri nintzen ikustera. Eta harrituta geratu nintzen zer nolako erraztasuna zuen Pellok bat-batean testua makinaz idazten ikustean; gauza biak batera egiten zituen. Ni zurt eginda geratu nintzen. Gaur egun ordenagailuan egiten duzu, eta gero zuzentzeko aukera duzu. Orduan ez. Idatzitakoa idatzita geratzen zen. Edota akatsak eginez gero berriro idatzi behar guztia.

Bego Montorio: Horren antzeko zerbait eduki nuen nik Arestiren itzulpenekin. Susak atera zituenean Arestiren obra guztiak ni Susaren inguruan nenbilen, eta haren eskuizkribuak makinara pasatzeko esan zidaten. Eta nik itzulpenak aukeratu nituen. Divinas palabras ikusi, eskuz, lumaz idatzitakoak, eta ezabatutako hiru gauza edo izango zituen, orri bakoitzean, hiru edo gutxiago. Ikusten zen hasieratik hala idatzi zituela, zeren Arestik idazmakina ere erabili izan baitzuen, baina nik neuzkanak eskuizkribuak ziren; eta zeure buruari esaten diozu «Zelan gorroto dudan gizon hau hain argia izateagatik!».

Patxi Uribarren: Gerta daiteke, eskuz idatzi eta gero makinaz pasatu izatea; hori gerta daiteke. Nik ere horrela egin izan dut askotan.

Bego Montorio: Bai, baina nik neuzkan eskuz idatzitakoak eta hantxe zuzenketa gutxi-gutxi batzuk baino ez zeuden.

Patxi Uribarren: Bai, egia esan, ni zeharo harritu egin nintzen nola egiten zuen bat-batean itzulpen lana ikustean; benetan inpresioa egin zidan. Nik, dena dela, itzultzen nuenean, gehienetan eskuz egiten nuen eta gero abiadura handiz idatzi; orain asko aurreratu da metodoa, eta zuzenean egiten duzu itzulpena, gero zuzentzeko aukerak dituzulako. Esan dudan moduan, nik, normalean, berez-berez itzultzen nuen, eta gero makinaz garbira pasatzerakoan beste itzulpen bat ateratzen zitzaidan. Askoz ere zuzenagoa eta egokiagoa, baina berezkotasuna galdu gabe. Eta gaur tresneriak duen arrisku bat hori dela uste dut, hau da, berezkotasuna galtzeko arriskua. Esate baterako, guk, orduan, Diputazioan era guztietako itzulpenak egiten genituenez, ardura gehiago hartzen genuen lexikoa ikasi eta gogoratzeko. Hurrengorako ere baliagarri izateko. Orain, tekla bati eman eta hainbeste gauza lortzen duzunez, ez duzu hainbesteko atentziorik jartzen. Eta orduan, behar bada, norbaitek ordenagailurik gabe itzultzeko esanez gero, estu eta larri ibiliko ginateke. Nik idatzi izan ditudan gauza gozoenak Urkiolako parkekoak eta horrelako batzuk izan dira. Eta behin izugarrizko poza hartu nuen, Gorbeiara joan ginen batean; bertako bidean, Santropon, txosnatxo bat dauka Diputazioak jarrita, bertako txorien eta landareen berri emateko; bertako idazkitxoak itzultzen ibili nintzen sasoi batean, eta hain txukun jarrita ikusi nituenean, bertan erabilitako euskara ikusiz: «kontxo, batutik oso-oso hurbil dago, eta bizkaieratik ere bai» esan nuen neure artean. Asko poztu nintzen. Luis Baraiazarra eta biok, «oso gutxi behar du bizkaiera hutsa izateko, eta batuera izateko ere ia ezer ez» komentatu genuen. Eta benetan poztu nintzen itzulpen haiek ikusita, argazki ederrekin txukun ipinita daudelako; pozgarria da itzulpena egin ostean horrelako gauza ederrak ikustea.

Bego Montorio: Orain Patxik norberarentzako itzulpen goxoenak aipatu ditu eta nik literaturakoak ditut. Badut bat, portugesetik espainolera egindakoa, eta da Peixotoren Nadie nos mira. Oso lan berezia eta oso ona iruditzen zait jatorrizkoa eta asko gozatu nuen hura egiten. Epaltzaren Ur uherrak erdaratzea ere... liburuagatik beragatik eta Aingeru Epaltzarekin eduki nuen harremanagatik, eta nola zaindu genuen testua. Eta gero, beste bat, euskaratutakoa, Napumoceno Da Silva jaunaren testamendua; uste dut eman didaten saririk hoberena liburu horren bitartez eman didatela. Euskadi Sarietan finalista izan zen, baina hori ez zen izan niretzako saria. Oporretan gindoazela, behin, ez dakit Extremaduran edo non, bide ertzeko taberna batean gelditu ginen gosaltzeko edo hamaiketakoa hartzeko eta, halako batean, topo egin nuen hemengo ezagun batzuekin. Irakaskuntzako inspektorea zen nire ezaguna. Eta «Zer moduz, zelan zuek hemendik?», bakoitzak nora gindoazen eta zergatik, eta halako batean esan zidan: «Aizu, orain ez dela asko irakurri dut zuk itzulitako liburu hori, eta zer gustura irakurri dudan, eta zer ondo pasatu dudan». Nik ez dakit Nobel sariak ere halako poza emango zidan; irakurzalea zen, euskalduna, eta horrek badu zerikusia, baina ez zenez itzultzaile, ez dakit, esan beharrik ez zeukan inondik inora, eta jakitea zure itzulpen batek halako zera eduki duela... Egun horretan, nik uste dut, behintzat ordubetez bolumenean doble egin nuela, kotxean sartzeko ere problemak izan nituela, ez nintzelako kabitzen. Horrelakoak ematen ditu, baita ere, itzulpenak.

Karlos del Olmo: Alderdi politak aipatuta daudenez, itzulpen zailik edo itzultzen edo interpretatzen estualdiren bat eragindakorik?

Patxi Uribarren: Ernegaldiak pasatzen dira estualdiak baino gehiago. Ardura handiz gauza bat itzuli, eta gero zure eskutik hor doa inprimategira. Orain, normalean, disketea bidaltzen da, eta halako gutxiago gertatzen da. Baina, lehenago, bidaltzen zenuen, eta berriro ikusteko aukerarik izan gabe, akatsez beterik aterata ikustean itzelezko tripako mina hartzen zenuen. Lehenengo kasua nekazaritza sailean gertatu zitzaidan, eta bigarrena errepideetako kartel batzuetan. Arduradunak deitu eta zorrotz esan nien: 'Begira, ezin dugu horrela jarraitu; aurrerantzean lanak kaleratu aurretik inprimategiko probak neuk ikusi behar ditut. Hau ez da niregatik, euskararengatik eta erakundearen izen onagatik baino; nire izenik ez da agertzen Administrazio publikoan horrela gertatzen delako, baina guztion onerako da. Nik euskara ona erabiltzea nahi dut eta zuek gauzak txukun egitea, ezta? Ba, ez dago beste biderik'. Erdalduna zen argitalpenak gestionatzen zituena, baina aurrerantzean itzulpen-lana utzi dudan arte, beti bidaltzen zizkidan argitaratu aurretik gainbegiraketa egiteko nekazaritzako lanak. Kontrakorik ere gertatu izan da Diputazioan. Behin, Deustuko ikasleek itzuli zituzten Bizkaiko ibilbideei buruzko liburuxka batzuk, bertako irakasle baten ardurapean. Itxura denez, diru apur bat irabazteko iturri modura hartu zituzten. Halako batean, andereño batek umeei banatutako liburuxka denak gutun azal dotore batean sartu, eta kulturako diputatuari bidali zizkion honako zerbait esanez: «liburuxka hauek ezin ditut banatu ikasleen artean, akatsez josita daude eta.» Zeharo haserretu zen diputatua, bera ere euskaltzalea zen eta. Itzultzaile ofizialok itzuli behar izan genituen hiru egunean goiz eta arratsalde lan eginez, arrapaladan, liburuxka guztiak. Beraz, ernegu handia ematen dizu lanak edozein eratan argitaratzen direla ikusteak. Lana arduraz egin arren, akatsen bat edo beste izan daiteke, baina horretarako duzu azken irakurketa, konturatu gabe akatsik egin bada zuzentzeko. Itzultzaileak prozesu osoaren hariak bere esku ez dituen artean akats asko gertatuko da. Gaur egun, akatsak batez ere, ordenagailuekin pasatzen dira; esaterako, zuk, behar bada, aldatu egin duzu zerbait, baina aurrekoa kendu gabe geratu zaizu; horrela zati bat beste baten ondoan agertuko da; edota zuzentzailearen hizkuntza gaztelaniaz aktibatuta izatearen ondorioz, euskal hitzen bati gaztelaniazko idazkera gehituko zaio, zu konturatu gabe; horrelako gauzak pasatzen dira kontuz ibili arren; hori edozeini pasatzen zaio, baina azkeneko irakurketa eginez gero, zuzentzeko aukera izaten da.

Bego Montorio: Nik uste dut txarrenak interpretazioan izan direla, horiek ez daukatelako konponketarik. EUDELeko hura esaterako; zorionez, espero dut inon grabatuta ez egotea, zeren, auskalo zer esan nuen.

Patxi Uribarren: Ni ez naiz interpretari izan, baina nire oposaketetan interpretari lana egitea eskatu zitzaigun. Beharbada Batzar Nagusietan egon beharko genuelako edo; belarrietakoak jarri eta grabatutako batzar nagusietako jardunaldi bat itzuli behar izan genuen; hura kaos handia izan zen. Era berean norberaren ahotsa eta zintan zetorrena nahasian entzuten genituen. Zintako ahotsa abiada bizian aurrera zihoan eta gu jarraitu ezinda zelan edo halan itzultzen, eta epaimahaikoak eskuartean gaztelaniazko testua eta gure itzulpena entzuten; halako batean, urduriaren ondorioz oinpeko pedalari eman nion ustekabean eta, hara non, gelditu egin zen. Neure artean esan neban: «Hauxe da teknika zinta aldika-aldika gelditu eta itzulpena egokiro egiteko». Eta horrela jokatu nuen. Geroago jakin nuen, epaimahaiko bat konturatu zela horretaz, baina ez zigula inolako zigorrik ezarri, lanak zekarren zailtasunaz jabetu zelako.

Bego Montorio: Nik interpretazioan momentu latzak pasatu ditut. Gogoan dut foru zuzenbideko kongresu bat, ingelesezko bi itzultzaile zeuden, nik ezagutu ditudan interpreterik hoberenak, eta haiek ere latzak pasatuta. Baina momentu horretan ez daukazu zer eginik, aurrera segitu behar duzu, ahal bezala, eta literaturan nik badakit konpondu gabeko arazoak joan direla. Horretan pragmatiko samarra izan ohi naiz, une batean sentsazioa daukazu zu ahal izan duzun guztia saiatu zarela eta esaten duzu «gehiago ez dut egin, ez nekielako gehiago egiten». Eta gero, pixka bat ahaztu eta hurrengoetan hobetzen saiatu. Interpretazioak badauka alde oso on bat, eta da momentuan ikusten duzula emaitza, ona denean ere, baina trabatzen zarenean, hor ez dago ezer, eta segundoak aurrera doaz, eta segundo bakoitzak ordubete ematen du. Eta «noiz helduko diot berriro jarioari»..., latza! Baina beno, seme-alabekin bezala: une txarrenak ahaztu edo egiten dituzu...

Patxi Uribarren: Hor, dena dela, bada fideltasunari lotuta datorren gauza bat. Nik pertsonalki ikusten dut, gizarteko arlo gehienetan egiten den moduan, itzultzaileak etengabeko heziketa batean bizi behar duela; euskararen kasuan oraindik gehiago, hizkuntza bera ari delako normalizatzen. Eta fideltasuna nik uste dut hizkuntzari berari zor zaiola. Hau da, batek akats bat edo beste egin dezake, baina etengabe lan eginez prestatzen eta saiatzen bada, prestatzen ez denak baino askoz hobeto beteko du lana. Asko, nire ustez, geldituta, nagituta edota etsita bizi dira; lanpostua lortu ondoren ezer gutxi egiten dute buruak apaintzeko; gehienbat, bizi edo beste ezer gutxi. Ez, ez, etengabeko heziketa bat eskatzen du geroago eta hobeki egiteko, geroago eta testu errazagoak egiteko, gozoagoak egiteko, hizkuntza bera ere aberastuz joateko.

Bego Montorio: Bai. Akatsak behin egingo dituzu, baina akats horiek berriro ez egiteko bidea norberak jarri behar ditu; hori, dudarik gabe.

Karlos del Olmo: Itzultzerakoan, irakurle motaren bat gogoan? Hau da, pertsona jakinen batentzat itzultzen duzue?

Patxi Uribarren: Nik uste dut normalean guk itzultzen genuenean, administrazioan, esate baterako, bagenekiela jende gutxi batzuek erabiliko zituztela testu batzuk, esaterako ogasunekoak. Beste testu batzuk, adibidez zientzia arloko liburu batzuk ere argitaratu izan ditu Diputazioak noizbehinka, eta horiek ere apur bat mugatuak ziren. Egin nuen horrelako azken zuzenketa, unibertsitateko talde batek landareei buruz egindako liburu batena izan zen; banekien unibertsitaterako izango zela. Baina, beste batzuk, parkeetarako eta egiten direnak, garbi dago hara doazen umeek eta erabiltzeko direla; orduan, beti edukitzen duzu gogoan norentzako den, neure kasuan, behintzat. Beti edukitzen duzu gogoan «halako edo horrelako jendea da». Beste kasu batzuetan, esaterako literaturan, gerta daiteke ez izatea hartzaileen arteko mugarik. Nobela bat, adibidez, gazteak era batera gozatuko du, nagusiak beste modu batera; bakoitzak esperientziak eman dion pisu guztia gogoan hartuz, era desberdinean interpretatuko du nobela hori, bizitzan norbere hizkuntzan egiten denaren moduan. Baina, bai, normalean edukitzen da kontuan.

Bego Montorio: Bai, nik ere bereizketa hori egingo nuke: literatur itzulpenean beste zerbait da, baina bestelako testuetan, bai. Horrek ez du esan nahi maila jaitsiko duzunik edo halakorik, baina aukera batzuk modu batera edo bestera egingo dituzu hori kontuan hartuta, kale erdian jartzeko kartela den edo unibertsitateko adituentzat den. Adituentzat denean, askoz lasaiago erabiliko dituzu formulazio kultuagoak edo bestelakoak. Literaturan, nik uste dut hor gehiago begiratzen diozula jatorrizkoak zer ezaugarri dituen eta jatorrizkoaren zeretara, baina uste dut kontuan eduki behar dela. Bestela lehen bidegorriko kartelez esan dudana gertatzen da, eta halakoak ikusteak amorratu egiten nau; umeek irakurtzen dutenean zuri begira gelditzen dira: 'honek zer esan gura du?'

Patxi Uribarren: Mihiluze programan, adibidez, batzuetan halakoak ekartzen dituzte. Beraz, halakoak jaso egin beharko lirateke, berriztatuz joateko. «Hau horrela dago, eta honela berriztatu beharko litzateke»; batez ere agerian daudenak, jende askok ikusten dituenak. Hor zeregin asko dago; norentzat egiten den eta abar. Nekazaritzarako liburuxkak argitaratu genituenean, bertako teknikariekin jardunez ahalik eta testurik errazenak egiten saiatzen ginen. «Hitz batzuk nahitaez agertu behar dute, eta beharbada euskaraz ez dira inoiz erabili» esaten ziguten. «Horiek hitzaldietan azalduko zaizkie, ikasten joan daitezen. Horrelako asko erdaraz ere ez dituzte inoiz entzun; hau da, euskaraz ez dute inoiz entzun eta erdaraz ere ez. Beraz, poliki-poliki ikasi egin behar dituzte. Inguruko gainerakoak, joskera eta abar ahalik eta errazena jartzen saiatzen ginen; eta, egia esan, horretaz lankidetza handia hartu genuen; teknikari horiek ibili ziren, gero, nekazaritzako hiztegiak egiten eta abar, eta elkarrekin hartu-emanak izaten genituen horretarako.

Bego Montorio: Hor, gainera, nik uste dut gurean euskararako itzulpenak izan duela eta oraindik baduela alde hezitzaile bat, euskaraz jendeak gai batzuei buruz ohitura hartzeko, eta hor neurtu egin behar duzu, hitz batzuk agertu egin behar dira, termino batzuk agertu egin behar dira, ordura arte termino ezezagunak izan arren. Itzultzaileok, nik uste dut denok izan garela kontziente, hau euskaratu behar dugu eta kontua ez da jendeari zailtzea edo erraztea, ez, ez; guk funtzio hezitzaile bat ere badaukagu, eta gai batzuei buruz zorroztasunez eta zehaztasunez hitz egin behar da, eta orduan termino batzuk sartuz eta erabiliz joan behar dugu.

Patxi Uribarren: Bai, esate baterako, nekazaritza arloan ikusi izan nuen, eta inoiz baserriko anaiarekin komentatu ere bai, tresna gehienak, adibidez esnea jezteko aparatuak, kanpokoak zirela, Italiatik ekarritakoak. Hori horrela, azalpen liburuxkan, Italiako hitzak etortzen dira. Hori zela eta behin esan nion «baserritarrok laster euskara baino italiera gehiago erabiliko dozue» eta berak tresneria alorrean hala zela aitortu zidan. Poliki-poliki, nire ustez, gauza asko aldatu dira azken urte hauetan, baina asko dago egiteko.

Karlos del Olmo: Lehengo galdera areago zehaztearren: idazteko orduan eta berba egiterakoan beti edukitzen ei dugu hartzaile mota bat gogoan. Ni horren gainean ari nintzen: norentzat itzultzen dugu benetan?

Bego Montorio: Nik, hor, bat baino, batzuetan kontuan edukitzen dut nortzuentzat. Pentsatu: testu hau nori helduko zaio? Eta askotan konturatzen zara irakurriko dutela umeek, alfabetatu gabeko jendeak, alfabetatutakoek... Orduan, euskaratzean kontuan hartzen dut noiz den tokian bakarrik irakurtzekoa, noiz den Euskal Herri osorakoa... Ez da berdin testu bat oso lokala, esaterako, orain Durangon bizi naizela, ez da berdin Durangoko Udaleko zerbait itzultzea edo Euskal Herri osorako zerbait, baina Durangon ere kontuan eduki behar da badaudela betidaniko euskaldunak eta euskaldun berriak, eta denei heldu behar zaiela. Nik, eredu bat baino gehiago, bai kontuan hartzen dut abaniko hori noraino zabaltzen den. Euskal Herri osorako itzulpen bat egiten ari banaiz, gehiago erreparatzen diet erabiltzen ditudan egitura eta hitzei, zer punturaino diren komunak edo ez; hobeto esanda, erreparatzen saiatu, bakoitzak ahal duena egiten dugu eta.

Patxi Uribarren: Nik Administrazioan egin dut lan. Administrazioan, testu batzuk mundu guztiarentzat izaten dira. Legeak eta, nahiz eta horiek erdaraz ere ulertu ez, aplikatu egiten dira. Zergaren azalpenak eta inprimakiak bigarren aldiz itzuli genituenean, gogoratzen dut eztabaida eduki genuela teknikariekin. Diputazioan itzultzaile-lanpostua lortu nuenean, itzultzaile ona nintzelako zurrumurrua zabaldu zen bertako langileen artean; horrela, errespetu handiz begiratzen ninduten. Gainera, Diputazioan, hasieratik, ingeniari teknikoen maila bera edukitzeak ere lagundu egiten zuen. Horrela, eztabaida bizia izan nuen ogasuneko ekonomialariekin. Behin esan nien: «Zuek norentzat idazten dituzue inprimakiak? Abokatuentzat? Nik neuk ere ezin izaten ditut bete; bi lizentziatura ditut, itzultzailea naiz eta, hala ere, ezin izaten ditut bete. Abokatuei lana emateko dira ala?». Barre egin zuten. Aurrerantzean testuak errazteko bideak jartzen saiatzen ziren. Orduan ezin izaten genituen inprimakiak bakarrean bete; orain, bai, badakizu, Internetetik erraztasun guztiak eskaintzen dira; baina, sasoi hartan esandakoa gertatzen zen.

Era askotako testuak itzuli behar izan ditut. Batzuk mezu orokorrekoak, beste batzuk mugatuagoak, adibidez baserritarren eta arrantzaleen mundukoak, arazo konkretu batzuei lotuak. Eta bidaltzen zituzten testuen artean izaten ziren itzulpen literarioak ere, batez ere liburuen aurkezpenak eta egiterakoan; badakizu, horiek prentsa arduradun gaituak eginak izaten dira. Eta prentsako aditua erdaraz maila literarioan idazten saiatzen zen; oso txukun, jakina, diputatuak sinatu behar zuen eta. Eta halako kasuetan, ni, behintzat, maila berbera edo goragokoa erabiltzen saiatzen nintzen, diputatuak ere, batzuk euskaldunak zirelako. Eta inoiz gertatu izan zitzaidan diputatuak neuk itzultzea eskatzea ere, liburuan testu eder baten ondoan norberaren izena agertzea beti izaten da gozoa eta. Jendaurrean egin beharreko hitzaldietako bizkaierazko hainbat testu ere nire esku jartzen zituzten, bizkaiera literarioan eskarmentu handiena zuena nintzelako.

Bego Montorio: Dena den, nik uste dut, sakonean, badagoela tranpa bat esaten dugunean «mundu guztiarentzat». Ez da egia; eta hor dago tranpa. Mundu guztiarentzat esatea da «ahal dudana» esatea, zeren mundu guztiarentzat ez dugun inoiz egiten. Museoetan eta kongresuren batean ere orain kontuan hartzen da gorrentzako, itsuentzako eta adimen urritasuna dutenentzako informazioa. Orduan, zer? Azalpen koadroak nola jarri behar dira? Adimen urritasuna daukatenek ere ulertzeko moduan? Orduan, adimen urritasunik ez daukatenek informazio galera edukiko dute. Denentzat ez da posible. Denentzako kafea, ez; zuri ebakia, niri tea. Itzulpen lizentziaturako ikasleei ere hori azpimarratzen diet: «kontuan hartu». Esaterako, euskalkien egungo erabilera: toki guztietan badaude euskaldun berri asko, edo ikastolan edo eskolan euskaldundutakoak, eta euskalkia ez daukatenak, baina ez duzu horren arabera markatuko. Nik artazia toki guztietan esango dut, niretzako artaziak direlako eta ez guraizeak, baina norako den, pixka bat horri erreparatu, komunikazioaren ikuspuntutik. Nork nori komunikatu nahi dio zer? Askotan, gure kasuan, euskaratzen dugunean, erdaraz egin duenak ere ez daki. Zeren, galdetzen diozunean, eta gogoan dut, Diputazioan nengoenean, testu bat hartu, ulertu ez, eta testua sortu zutenei deitu: —»Aizue, hemen zer esan gura duzue? —Hor jartzen duena. —Horregatik deitzen dizut. Hemen, segun zeinek irakurtzen duen, hiru modutara ulertu daiteke. —Ez, zuk itzuli hor dagoena. —Hor dagoen guztia ezin dut itzuli».

Patxi Uribarren: Hor beste datu bat ere badago; norentzat den kontuan izateaz aparte, euskalkiekin lotura duten kasuetan, non bizi den bakoitza ere kontuan hartzekoa da. Adibidez, parke bat leku jakin batean egiten badute, nongoak joango diren bertara pentsatu behar duzu; eta eskaintzen diren idazkiak ez haientzat bakarrik baina batez ere haientzat itzuli beharko dira. Beraz, haientzat atsegingarri izatea bilatu behar da, haiek gozatu dezaten, batez ere. Hori zela eta, behin, nahiko arazo eduki genuen Urkiolako Parkean. Administrazio publikoak enkantean ateratzen ditu lanak, eta hala egin zuen Urkiolako parkerako proiektu bat egiterakoan. Enpresak euskarazko itzulpena ere aurkeztu beharra zuen. Aurkeztutako testua ez zegoen txarto itzulita, baina norako zen kontuan hartu barik egina, bai; Nafarroa edo Zuberoa inguruko norbaitek itzulita zegoen. Jakina, ulertzeko zaila zen Bizkaiko jendearentzat. Egokitzapena egin behar izan nuen. Beraz, nire ustez txukun itzultzeaz gainera, norentzat den eta norako den ere kontuan hartu behar dira.

Bego Montorio: Esate baterako, «erran». «Erran» euskara da eta onartua da. Baina nik Abadiñoko testu batean «erran» ikusten badut, «Jesus, Maria, nondik etorri da hau» pentsatuko dut, eta Nafarroara noanean berriz, herriko karteletan normala egingo zait «erran» idatzita ikustea. Uste dut horretan bai egin behar dela ahalegin pixka bat.

Karlos del Olmo: Laburtu behar izanez gero zuen itzulpengintzaren bilakabidea edo itzulpengintzan izan duzuen aldaketa, hasieratik eta gaur artekoa, zelan ikusten duzue? Argi dago inork ez duela berdin itzultzen urtea joan urtea etorri.

Patxi Uribarren: Hasieran, kontu handiz jokatu behar izaten genuen makinaz idazterakoan, akatsik eginez gero orrialde osoa berriro idatzi behar izaten zelako. Arazo tekniko handiak genituen, batez ere notarioentzat egin behar ziren adopzio-eskriturekin, halakoetan ez zelako akatsik onartzen. Gainera, zenbatuta etortzen ziren orriak. Horregatik, geu ez ginela horretarako gauza eta nahiko arin lortu genuen mekanografo on bat gure zerbitzuan edukitzea. Berak izaten zuen gure itzulpenak makinaz txukun jartzeko ardura. Hasierako gure idazmakinek ez zeukaten memoriarik; gero etorri ziren orrialde biko memoria zeukatenak. Hura bai, zoriona eta poza! Orrialde bi zuzentzeko abantaila ematen zuten!!!. Orrialde bi atera eta gero beste bi. Horrela, atalka-atalka. Bestela, zuzentzen hasi, eta dena berriro idatzi behar izaten zen. Eta berriro idaztean ez zenuen hobeki idatziko zenuen ziurtasunik. Hori, batez ere, idatzi eta zuzenean bidali behar ziren gutun eta horrelako gauzetan izaten zen. Geroago, ordenagailuak etorri ziren, lehenengoak memoria txikikoak, baina pauso handi bat izan ziren aurrera egiteko. Eta orain, nire ustez, Bizkaiko Diputazioan behintzat, tresneria oso ona eta baliabide aurreratuak jarri dira itzultzailearen esku. Esaterako, interneten bidez kontsultak egiteko erraztasun handiak, aldian-aldian eskainitako ikastaro bereziak, berriztatzeko eta teknikak ikasteko aukerak. Bestalde, nire ustetan gauza on bat eduki dugu Bizkaiko Diputazioan, lasai lan egin ahal izateko aukera. Eta, egia esan lasai lan egite horrekin lortu dira aurrerabiderik onenak. Ordenagailuak ekarri zituztenean, tresna berriak lan gehiago egiteko ala hobeto egiteko ziren itaundu genien arduradunei. Eta hobeto egiteko zela erantzun ziguten. Gero ikusi genuen hainbatean ez zirela hobeto egiteko, gehiago egiteko baino; horren aurrean, guk ere neurri batzuk hartu behar izan genituen, lexikoa aztertzeko eta gogoeta egiteko denbora lortzeko. Gure lanpostuaren bereizgarriak zeintzuk ziren idatziz eskatu zitzaigunean, balorazio handia eman genion hausnarketa eta prestakuntzarako denborari, itzultzaileak egindako lanak aztertu eta zuzentzeko astia behar duelako. Epe laburrera ez da hain argi emaitza ikusten, baina luzarora bai. Horrek luzarora itzultzailea trebatzea dakar, eta gero, handik urte biren buruan edo, ordubetean lehen hiru orduan egiten zuena egiten du. Beraz, luzarora oso emaitza onak ekartzeko bidea izan da. Nik uste dut hortik jokatu behar dela, trebezia lortuz eta abar. Hori ez da egun batetik bestera eskuratzen. Eta gero, beste hori, lehen aipatu dudana, zaindu beharko litzateke, hau da, itzuli eta gero berriro irakurri eta norberaren buruari itauntzea: «ez al dago hau ulergarriago, gozoago jartzeko biderik? Sarritan, zehaztasuna galdu gabe, hitz klabeak bertan direla, hau da, giltzarri hitzak eta nahitaez agertu behar dutenak errespetatuz, esaldiari beste gozotasun bat emateko aukerak izaten dira. Hor, badakizu, tirabira handiak egon dira, eta batzuk esaldi labur-laburrak eskaintzearen aldekoak dira. Horretan ni eskola zaharrekoa naizela esango nuke; sarritan ez du argi gehiago ematen esaldiak asko zatitzeak; ni erlatiboa eta erabiltzearen aldekoa naiz, hitz egiten dugunean horrela egiten dugu eta. Adibidez, «ikusi duzun gizon horrek esan dit datorren astean joango dela» esaten dugu, doinu eta guzti. Esaldi luzeegia edo ilunegia denean beharbada, laburtzera jo beharko da, baina beti ere beste aldeko puntara joan dira. Hor dago, bai, erdararen eragina, gerundioak erabiltzekoa eta abar, baina bestea ere kontua eduki beharko genuke. Beharbada ez ditugu behar adina erabili eskura ditugun ahozko baliabideak. Esaterako hor dugu bizkaierazko «ze». «Ze» izugarrizko baliabidea izan daiteke. Esaldia, menpeko egin barik, maila berean erabiltzeko posibilitatea ematen du, eta hori testuari bizitasuna emateko baliabidea gerta daiteke. Horrelako gauza batzuk erabiliz, nik uste dut posible dela testu atseginagoak eskaintzea. Esaldia asko zatitzeak ez du beste barik argiago egiten testua.

Bego Montorio: Ez halabeharrez, behintzat.

Patxi Uribarren: Eta gero, ez errepikatu esamoldeak behin eta berriro; adibidez, behin, «beraz», hurrengokoan «beharbada», gero «hori horrela delarik»... molde desberdin asko erabil daitezke. Beti posibilitateak izaten dira horrelako testu batean, adibidez, beti ez errepikatzeko «beraz» eta «beraz» eta «beraz». Tresna berrien bidez, oinarrizkoa arinago itzultzean, denbora aurreratzea lortuz gero, horrelako gauzak, gozagarriak zaintzeko aukerak izaten dira. Hori izango litzateke, nire ustez, beharbada, interesgarriena. Euskara atsegina eskaintzen dugun adinean aukeratuko du jendeak euskarako testua.

Bego Montorio: Nik bilakaera ikaragarrizkoa ikusten dut. Hogei urterekin hasi nintzen Basaurin, eta gazte «indokumentatu» eta ezjakintsua nintzen, guztiz. Uste dut asko ikasi dudala bidean eta, asko ez dakit, baina hobetu dudala. Itzulpenaren gainean gogoeta egiteak bai ekarri didala aldaketa, lehen esaten genuenaren haritik. Jatorrizkoa: errespetua galdu ez, baina hasierako gurtze hura kendu. Kontestualizatzen ikasi dut, itzulpen guztiak ez direla berdin. Hasieran gogoratzen dut «eske, hemen, hau jartzen du». Eta «hau jartzen du» zen hitzez hitz zer jartzen zuen jatorrizkoan. Gero konturatzen zara askoz gehiago dagoela. Lotuta dago, baita ere, gure autodidaktismo horrekin. Lehendabiziko itzulpenetan, aurreko batere prestakuntza barik, testua hartu eta itzultzen hasten ginen. Horrelakoetan egiten duzu ahal duzuna. Nik asko asko-asko-asko ikasi diet lankideei, uste dut aurrerapen asko talde lanetik etorri direla; bai lankideekin, bai hemen, EIZIEn: ikastaroak, mintegiak, elkartzea eta hitz egitea. Orain ohikoa ematen du, baina garai batean oso isolatuta geunden; beharrak hain oinarrizkoak ziren: hiztegi beharra..., hasi ginenean, hiztegi teknikorik bat ere ez zegoen, eta nahikoa lan bagenuen gutako bakoitzak horri aurre egiten. Eta tresneriak, eta, batez ere, teknologiek, asko eragin digute, onerako. Nik ere argi daukat ez dugula itsutu behar horrekin. Ikasleekin batzuetan pasatzen zait, sarean kontsultagarri ez dagoena existitu ere ez dela egiten iruditzen zaie. Eta esaten duzu «orduan, munduaren hiru heren ez daude, ez dira existitzen», ze oraindik sarean kontsultagarri ez dauden milioika gauza daude: Orotarikoa, besteak beste. Orotarikoa itzultzaile batentzat tresna baliagarria da oso. Ez dago sarean, baina sarean ez dagoelako ez erabiltzeak kamustea dakarkizu. Teknologia berriek ere niri itzultzeko modua aldatu didate. Orain gutxira arte, oraindik ere zuzenketak paperean egiten nituen. Momentu bat heldu da, batez ere umeak jaio zirenetik, denbora gero eta gehiago murriztu zaidala eta ohitu naiz pantailan zuzentzen. Baina ariketa bat izan da, eta ariketa zen, baita ere, pantailan zer testu kopuru ikusi behar nuen. Nik ezin dut itzuli paragrafo hori bakarrik ikusten badut; ez. Paragrafo bat itzultzeko, behar dut ikusi aurrekoa, ondokoa; pertzepzio bisuala ere aldatzen da paperetik ordenagailura. Nik uste dut, eta salto egin dut beste puntu batera, teknologien kontura, bada uste dut asko erraztu digutela hiztegien kontsulta. Maria Moliner kontsultatu ahal izateak ordenagailuan disketearen bidez edo paperean, hitz batetik bestera pasatzea, hurrengo tomoa bilatu, non zegoen... hori dena errazten dizu. Baina ez dugu itsutu behar, eta Patxik esan duena: hobeto egiteko tresnak dira; arinago, hori zeharkako zerbait da. Arinago egiteko bakarrik balio badute, ez; ze, seguruen, ez da hobeto egingo.

Patxi Uribarren: Esate baterako, hitzen aukeraketa eta zehazketa unean Orotariko Euskal Hiztegiak kasu oso mugatuan eskainiko du konponbide zehatza. Zergatik? Han ere aukeratu egin behar delako. Han, beharbada, hamar-hamabost adibide datoz, eta, normalean, aukeratu egin behar izaten da gure ustez egokiena dena edota komeni zaiguna. Jakina, zoritxarrez, itzultzaile gehienak, administraziokoak ez hainbeste, denboraren eraginpean lagin egin beharrean izaten dira. Eta, jakina, itzulpen laburtxo bat egiteko denbora asko joaten bada, gosea dakar horrek. Orduan, denboraren pean bizi direnez, neurri batean hiztegiek errazten dizkie aipatutako aukeratze-lan horiek. Hala ere, euskal hiztegietan kontsultak egiterakoan komenigarri izaten da aurreko eta ondoko sarrerei ere begiratzea, ñabardurak eta jasotzeko aukerak eskaini izaten dituztelako.

Bego Montorio: Eta askotan ikusten duzu. Pasarte batean hitz bat bilatzen duzu, baina horren deribatuak erabili beharko dituzu gero. Ikustea euskarazko ordain horietatik zeintzuk ematen duten deribazio horietan aukera edo ez, horrek asko laguntzen du. Hala ere, nik uste dut teknologia berriek denoi aldatu digutela lan egiteko modua; guri, dendetako saltzaileei eta denoi, eta gauza on asko dituela, baina geu ere ohitu behar garela etekina ateratzen, galdu gabe. Buruan gordetzea esaterako, orain makinak gordetzen du eta; uste dut hori ere saihestu behar dugula, makinak izan behar duela bermea, zuk ahaztu duzun hori gogoratzeko, baina ez haren lepo utzi, ze halako batean disko gogorra izorratzen zaizu, eta orduan ez zara inor.

Patxi Uribarren: Bai, baina hori baino gehiago, tresneriak ekarri duen zerik onena akatsak eta zuzentzeko eta testua txukuntzeko aukera izan da. Itzuli eta gero, zuzentzailea aplikatzen duzu; denetarako ez du balio, baina, beno, gorriz datozen hitzak aparte begiratzeko eta kontsultatzeko bidea eskaintzen dizu; zeure buruari galderatxo bat egitera eramaten zaitu: zergatik ematen ote du hori gorriz? Batzuetan akatsa non dagoen adieraziko digu; beste batzuetan gorriz markatutako hitza zuzentzailek darabilen hiztegian ez delako sartu izango da. Zuzenketa izan dugu itzulpen lanetan zamarik handiena. Izugarrizko abantaila dugu orain. Tresnek hainbat gauza egiteko bidea eskaintzen digute: testu bat idatzi eta erraz zuzendu, aurreko atal bat atzera pasatu eta abar egiteko aukera. Hori ekarri digu, batez ere, ordenagailuak. Nik sarritan pentsatu izan dut zer-nolako lanak burutuko ote zituzketen Lino Akesolok eta beren egunetan honelako tresnak izan balituzte.

Bego Montorio: Bai, eta zuk esan duzuna, zuzentzeko, momentu batean, esaldi bat hiru ordena diferentetan jarri ahal duzu bata bestearen azpian, ikusi, eta esaten duzu: «orain, hau aukeratzen dut». Lehen kontua zen bat aldatzen bazenuen, berriro dena idatzi behar zenuela, eta gero behar bada konturatu egiten zinen: «ez, lehengoa hobea zen». Segun non ari zinen lanean, hirugarrenik ez zegoen; aurrera.

Karlos del Olmo: Bai, seguru asko, horrelako tresnak egoten ez zirenean Patxik aipatu duena jazotzen zen. Itxuraz, teknologia berriei esker gaur egungo gazteek pentsatzeko beste modu bat dute. Ohituago daude pentsamendu elkarreragilearekin, alde batetik, eta bestetik, hipertestuarekin: ikusi gauza bat, jauzi beste batera, eta beharrezkoa dena baino ez hartu. Baliteke horrelako baliabideei esker itzultzeko beste modu bat sortzea?

Bego Montorio: Nik uste dut, dena den, horretan, denean bezala, gure garaiko seme-alabak garela guztiak. Gu ohitu egin gara eta baliatzen ditugu tresna berri horiek, baina, nolabait, Gutenbergen galaxiakoak gara, bere alde on eta txarrekin. Eta datorren berriak ondo erabiliz gero abantaila asko ditu, baina gauza batzuk, igual, galduko dira, azalean geratzeko arrisku bat ere badago eta.

Karlos del Olmo: Inoiz edo behin sentitu zarete traidore?

Patxi Uribarren: Nik neuk ez dut neure burua inoiz traidoretzat jo. Lana ahalik eta ondoen egiten saiatu naiz beti; bestalde, urteetan zehar euskara sakontzen ibili naiz. Normala denez, batzuetan itzulpen gozoagoak, hobeagoak atera zaizkit, eta beste batzuetan ez hainbestekoak. Batzuetan, behar bada, presagatik edo, akatsen bat edo beste ere gertatu zait, joskera aldetik edo, baina, normalean ongi saiatu naizela uste dut. Beraz, ez dauka zer esanik. Hizkuntzak desberdinak dira; lehen esan dudan konparazioa erabiliz, hizkuntza bakoitzak bere ontzia du. Ontzi bateko edukia beste batera eraman eta bestea ontzi horretara ondo egokitzen bada, ez da ezer pasatzen. Baina, zuk lehen aitatu duzun antzinako kontua; ez da beti hain antzinako kontua. Gaur ere antzinako pitxerrak modan daude; beraz, antzinako formak ere gaurko egoeran eta hizkuntzan egokiro etor daitezke; hau da, munduak bueltak egiten dituen moduan, —batzuek esaten dute biribila delako Ekuatoretik pasatzen denean berritzen dela—, bide berriak sortu eta desagertu egiten dira; lehengoa berriztatu eta berria zahartu. Nik ez dut neure burua traidore legez ikusi. Hizkuntza batetik bestera aldaketa egitean testuak galera izan dezake edota irabaztea; desberdina izango dela, hori garbi dago. Hizkuntza batetik bestera, beti testu desberdinak.

Bego Montorio: Nik ere sekula ez dut neure burua traidore bezala ikusi. Egia da aukera batzuk egin behar dituzula itzultzerakoan, eta kontziente zarela gauza batzuetan zerbait galdu egiten dela, edo beste batzuetan irabaz daitekeela. Aukera horiek kontzienteak eta arrazoituak diren neurrian, esaten duzu «Badakit, hau hemen ezin dut; hau gero emango dut, hau beste modu batera egingo dut, hau horrela moldatuko dut..». Esaldi hori, «traduttore, traditore», oso polita da, baina topikoa.

Patxi Uribarren: Beste kontu bat da administrazioan izan beharreko portaera. Nire ustez, lexiko alorrean behar-beharrezkoa da autodiziplina izatea. Bizkaiko Diputazioan lexiko bateratu bat egiten saiatu ginen, eta bi itzultzailek horretan jardun izan zuten luzaroan. Lexikoa aztertu eta onartu ostean, ahalegina egin behar da, beti batera jokatzeko. Ez dadila gerta, Foru Araua era batera, Foru Agindua beste batera eta inprimakia beste era batera agertzea; hau da, kontraesanak baztertzen saiatu behar da, lexiko arloan behin akordio batzuk heldu ostean. Akordioz erabakitakoa bete egin behar da, Euskaltzaindiak edo beste zerbait esaten ez duten bitartean. Honelako kasuetan talde diziplina eduki beharra ikusten dut, bakoitza bere aldetik ibilita nahasterik ez sortzeko. Beti izango ditugu termino batzuk beste batzuk baino gustukoago, baina diziplinaz jokatu beharra dugu. Bestela, jendea nahastu egingo dugu. Lehendik nahiko lan dauka gure jendeak termino berriak ikasten, eta are gehiago izango du baten ordez bi edo hiru eskainiz gero. Honetan kontu gehiago izan beharko genuke.

Karlos del Olmo: Gauza asko ateratzen ari denez, jauzi bat egingo dugu. Beste topiko baten gainean ere gogoetatxo bat egin beharko dugu: benetan izan behar du ikusezina itzultzaileak? Beti esaten da itzultzaile ona ez dela igarri behar, baina denok badakigu non dagoen itzultzaile onaren lorratza. Horretan kontraesan moduko bat dago.

Bego Montorio: Itzultzailea ez da protagonista, eta hori argi dago, protagonismo nagusia beste batek du. Eta ikusezintasunarena interpretazioan nabarmena da: konturatu ere ez direnean egiten interprete bat egon denik, seinale ondo egin duzula, hizlariari begira egon direlako eta ez dira jabetu. Jabetu egiten ez direnean, seinale ona. Uste dut ez duela aparteko protagonismoa; baina ikusezina, ez, egon, badagoelako, eta jakin egin behar da hor dagoela. Eta itzulpen mota batzuetan, esaterako, literarioan, uste dut, nola edo hala, dela sarreran, epilogo batean edo, ondo legokeela itzultzaileak hartutako estrategia nagusien berri ematea edo bere ekarpenaren berri ematea. Irakurleak nahi badu irakurriko du, edo nahi badu, ez. Baina informazio hori ere pertinentea izan daiteke. Itzultzailea gehiegi nabarmentzen bada, ez da seinale ona. Baina ez balego bezala jokatzeak ere ez dut uste mesede egiten duenik.

Patxi Uribarren: Nik anonimatuan egin izan dut lan gehienetan; administrazioko itzulpenak anonimatuan egiten dira. Han ez da inoren izenik agertzen; ez teknikarienik eta ezer ez. Hala ere, itzulpen literarioak eta direnean, nire ustez izena jartzea zor zaio itzultzaileari. Guk gure hiztegietan argi ikusi izan dugu hori. Eta parte hartu izan duten guztiak aipatzen ditugu: hizkuntzalariak, informatikariak, idazteko lana egin dutenak, datu-sartzaileak... hiztegia talde-lan bat izatean bakoitzak bere mailako ekarpena egin duelako. Kasu batzuetan, badakizue, itzultzaile bat egon arren, gero itzultzailearen aholkularia edo zuzentzailea ere izaten da; horrelako kasuetan biak aipatu izaten dira, normalean. Nire ustez biak aipatu behar dira, nork bere erara parte hartu duelako. Klasikoen itzulpen batean liburuko edukiari oharrak egitea eskatu zidaten, eta ondo konpondu ginen itzultzailea eta biok. Jatorriko egileak teologia inguruko gauzak ukitzen zituenez, nire esku izan ziren alor horretako adiera bereziak argitzea. Ondo konpondu ginen, eta pozik biok.

Bego Montorio: Hori, dena den, nik uste dut lotuta dagoela baita ere itzulpenak gizartean duen onespen edo onespen ezarekin. Behin baino gehiagotan gertatzen da argitaratzaileak edo dena delakoak esatea «ez, ez, itzultzaile dela jarri ordez, jarriko dugu hizkuntz arduraduna edo ez dakit zer, ez dezala inork jakin itzulpena izan denik, ze itzulpenak minus bat du». Aldatu egin behar dena da gizartearen pertzepzioa. Itzulpenik gabe, oraindik ez genuke jakingo ezta zauriak sendatzen, ezta geografia, ezta astronomia, ez ezer, ze itzulpenaren bidez heldu zaigu dena (apur bat exajeratuta!). Erreakzioz, gauza batzuetan badirudi itzultzailea nagusi dela; ez da goraipatu behar, jarri behar da bere tokian.

Patxi Uribarren: Guk arazo hori eduki izan dugu inoiz, lan batzuk Karmel aldizkarirako prestatu izan ditugunean, eta metodo sinple-sinple bat erabili izan dugu. Esaterako, Jon Gurutzekoari buruzko lanak izan zirenean, ospe handiko teologo batzuk erdaldunak zirenez, halakoren izena eta itzultzailearena jarri genituen elkarren ondoan. Baina, nola jokatu beste kasu batzuetan? Adibidez itzultzailea eta ikertzailea biak partaide zuzenak direnenean? Bien izenak jartzen ditugu elkarren ondoan marra bat edo 'eta' tartean jarriz. Horrela agertu izaten dira, askotan: Julen Urkiza / Patxi Uribarren, eta abar. Horrek esan nahi du ikerketa gehien bat batek burutu duela eta euskarazko forma besteak eman diola. Horrelako zerbait da, azken batean, biren artean egiten dena. Hark egin duena zuk euskaraz egokitu edo eskaintzen duzu. Erredakzioari ere, askotan, zeure idazkera ematen diozu.

Bego Montorio: Administrazioan anonimatu hori, askotan, kaltegarria ere bada. Nik jakin nahi dut ondo egindakoak nork egin dituen, eta txarto egindakoak ere berdin; ez lanpostua kentzeko inori, baina bai nork bere erantzukizuna hartzeko.

Patxi Uribarren: Administrazioan, dena dela, ez dira batere tontoak. Inoiz gertatzen da itzultzailea eskasa edo denean, goikoek lanarekin batera «urliak ez dezala egin» oharra bidaltzea. Laster konturatzen dira batzuk besteak baino hizkuntz ardura gehiago izaten dutela. Hori konpontzea beste kontu bat da.

Karlos del Olmo: Itzulpenak jatorrizkoa hobetu dezake? Hobetu behar du?

Patxi Uribarren: Administrazioa batez ere XIX. mendean oinarrituta egon denez, oso atzeratuta izan dugu. Aldatzeko ahalegin batzuk egiten ari dira. Alde horretatik, euskaraz jarri beharrak ekarri izan du hainbatetan hobetzea, gutxienez ulermenaren aldetik; jendearenganako hurbiltasun gehiago erabiltzea ere bai. Beste kasu batzuetan, asmo literarioa eduki badu, liburuen sarreretan eta abar, erdarazkoen maila edo hobea lortzeko bidea ematen du; adjektibo egokiak aukeratu eta erabiliz zer-nolako ilusioa jartzen duzun testua dotoreagoa eta atseginagoa izatea gerta daiteke. Posibilitate hori izaten da hainbat kasutan; horretaz nik pasadizo bat badaukat kontatzeko. Behin, pastoral bat idatzi zuen Setienek, erdaraz. Eta, ohikoa zuen moduan, euskaratzeko agindu. Lino Akesolori eman zioten euskaratzeko. Eta Lino Akesolok euskaratu eta gero, apaizek Setieni eraman zioten testua, ea konforme zegoen jakiteko. Setienek gustura irakurri omen zuen, eta bukatzerakoan honako hau esan omen zien: «orain, erdaratu ezazue Linok euskaratutakoa, nire ideiak nik baino argiago jarri ditu eta». Ikusten denez, berak idatzitakoa baino gehiago gustatu zitzaion itzulitakoa. Hori gerta daiteke, itzultzailea, era berean sortzaile ere badelako. Batez ere gai sakonetan, ñabardura batzuk adierazterakoan. Hori edertasunaren neurria da. Nahiz eta idazteko gauza izan ez, izan dezakezu ulermen zorrotza eta zerbait ondo dagoela esateko gaitasuna, gustatzen zaizula arrazoi zientifiko bidez argitzeko. Beste kontu bat da zu horrelako lan bat egiteko gai izatea; denek ez daukate literatura egiteko ahalmena. Hori beste kontu bat da. Hor ere, nire ustez, itzultzerakoan hobetzeko bideak egon daitezke. Itzulpen batzuk, inoizka hobetu egiten dute jatorrizkoaren maila. Niri asko gustatu zitzaizkidan, Hipolito Larrakoetxeak Arratiako hikan euskaratu zituen Grimm anaien ipuinak. Hika jokoan eskainiak izateak aparteko balioa ematen dio itzulpenari. Geroago, orain dela hiru urte edo, euskaratu zituzten, baina askoz ere motelagoak iruditu zitzaizkidan. Ez dakit nolakoak diren alemanez, baina berak hartu zuen bide horrek hurbiltasun bat sortzen zuen irakurleongan, batez ere txikitatik hika erabili izan genuenongan.

Bego Montorio: Nik hor, zalantza daukat. Argi daukat interakzio hori egon, badagoela, eta agerian gelditzen da idazle bat bere itzultzaileekin elkartzen denean, gurean egin izan diren mintegietan, esaterako. Amaierako saioan, idazle batek baino gehiagok esan izan du: «itzulpenak agerian uzten ditu hutsuneak». Itzultzaileek dituzten zalantzak ikusterakoan idazlea konturatu egiten da: «Nik uste nuen hori oso argi azaldua neukala, eta ez». Interakzio hori ikusten dut. Hobetzearena..., esan nahi dut, ikusi beharko litzateke: zuk oso testu txar bat egin baduzu, txarto idatzia, arrotza egiten dena jatorrizko hizkuntzan, edertzea zilegi da? Hor sortzen zait niri zalantza. Interakzio hori badagoela ikusten dut, baina ez dakit zer punturaino zilegi zaion...

Patxi Uribarren: Literatura alorrean, gehienetan aukeraketa egiten da, eta suposatzen da aukeratutako testuak onak direla. Administrazio-munduan batzuetan izaten dira erdizka egindako testuak ere. Halakoetan itzultzaileak, gehienetan hobetu egiten du testua. Nik, egia esan, alde horretatik ez nuen erreparorik izaten testu-egileari deitu eta zuzenketa proposatzeko. Eskertu ere egiten zidaten batzuetan hanka-sartzea zuzentzeko aukera ematen nielako. Horretarako, baina, konfiantza behar da.

Karlos del Olmo: Itzultzaile ospetsu batek esan zuenez, irakurlerik onena itzultzailea omen da. Fidela izanda ere, jatorrizkoa hobetu egiten du, argitu egiten duelako, azaltze prozesu bat egiten duelako.

Bego Montorio: Nik uste dut esaldi horretan bi parte daudela, eta lehena egia dela, absolutizazio guztiek daukaten arriskuarekin. Itzultzailea bada irakurle hoberenetako bat, itzultzeko testua aztertzen duzulako, irakurtzen duzu beste inork ez bezala. Niri gertatu zait literatura itzultzean, batez ere erdaratzerakoan, horiek bizirik eta gertu dauden idazleak direlako, esatea: «—Hemen akats bat eskapatu zitzaizun, pertsonaia horren izena txarto jarrita dago. —Bai ba, hasieran Oskar zen, eta gero Luzio, eta Oskar bat gelditu zen aldatu gabe».

Horrelako gauzak. Itzultzaileak beti oso irakurle zorrotzak dira; baina Patxik orain esan duena: gauza bat da zuk atzematea zer dagoen ondo eta zer dagoen txarto, eta beste gauza bat da zuk hobeto egitea. Nik poesia edo literatura kritika dezaket, eta ez naiz idazlea. Irakurle zorrotzena izateak ez dakar, berez, zure itzulpena ona izaterik. Argiago esaten duela? Segun zer testu. Literatur testuetan polisemiak etab. kentzen badituzu, akabo literatur lan hori. Daukaten balio handiena da iradokitzen dituzten munduak. Bestelako testuetan hori akatsa izan daiteke, medikuntzako testu batean esaterako, hor ez dago polisemiarik: gibela dena ez da barea, eta hor oso zehatz itzuli behar da. Baina beste batzuetan intentzioz dago horrela idatzia, hain zuzen ere argia ez izateko, baita lege testuetan ere askotan intentzioz idatzita dago ez izateko unibokoa. Beraz, zuk murrizten baduzu, ez zara ondo egiten ari.

Patxi Uribarren: Agian, hobetze hori gerta daiteke, esate baterako, edozein nobela irakurtzen duzunean edo; gauza bat da esaten duena, eta beste bat iradokitzen duena. Susmatzen duzu zuk hark testuan ematen duenaz gainera beste zerbait gehiago esan nahi duena. Beste zerbait gehiago esan nahi duen hori, itzultzerakoan, beharbada, berak adjektibo bakarra erabiliz eman arren, itzultzaileak bi adjektiboren bidez esaten du, eta horrela esaten duenaz gainera esan nahi duena ere jasotzen du; eta, alde horretatik, beharbada, hobetu egiten du; hau da, hurbildu egiten dio irakurleari hark esaten duena. Hitz egiten dugunean, gauza bat izaten da esaten duguna, eta beste bat esan nahi duguna; aldea egoten da batetik bestera, ñabardurak-eta daude. Eta idatzi duenaren testuan ere bai. Inoiz gertatu izan zait Karmel aldizkarirako zerbait idazten dudanean. Normalean, laugarren edo bosgarren erredakzioa bidaltzen dut; hasierako testua mamituz joaten da eta buruak lanean jarraitzen duenez, gauza batzuk kendu eta beste batzuk gehitzen dituzu. Nik uste dut hori edozein idazleri pasatzen zaiola; gero, egindako lana argitaratuta irakurtzerakoan zuzentzeko edo gehitzeko hainbat gauza bururatzen zaizkiola. Itzultzaileak hori susmatu eta aditzera eman badu, hobetu egin du; ez dio traiziorik egin idazleari, hark esan nahi zuena islatu duelako.

Bego Montorio: Baina hor ere arrisku bat egon daiteke, batez ere literatur itzulpenetan, eta da: neuk irakurri dut hau, eta konturatu egin naiz, eta egia da itzultzailea saiatu egin behar dela ikusten ez irakurtzerakoan etortzen zaion lehen irakurketa hori bakarrik, saiatu behar dela ikusten zer gehiago egon daitekeen edo beste modu batzuetara ere ulertu ote daitekeen, eta gero saiatu horiek ematen. Arriskua da esatea, «ni konturatu naiz hiru irakurketa zeudela eta hirurak agerian jarriko ditut nire itzulpenean». Ez da pentsatu behar irakurlea tontoa denik, edo norbera baino tontoagoa. Jatorrizkoan esanahietako bat agerian utzi badu eta besteak ez zerbaitegatik izango da. Pentsatzea «ni, oso jakintsua naizenez, konturatu egin naiz eta agerian utziko dut», bada hor harrotasun puntu bat edo handikeria puntu bat egon daiteke.

Patxi Uribarren: Gaur egun mende laburrean eta abiadura handiz bizi garenez, arriskua egon daiteke beste baten pentsaera interpretatzeko orduan. Hura egoera batean bizi izan zenez, batez ere ideia politikoetan eta horrelakoetan, kontu handia eduki behar da. Hitz berak orduan eta orain esanahi desberdina izan dezake. Lehen punta batean zirenak orain beharbada beste aldeko puntan ari dira. Holakoetan fideltasuna hartuko nuke kontuan. Hark hau esaten du. Gero, bakoitzak ikus dezala jarraitzen dion, ez dion jarraitzen, onartzen duen, ez duen onartzen eta abar. Horrelako gauza batzuetan, bai, kontu handia eduki behar da. Idazle guztiek edukitzen dituzte euren lanetan giltzarri izaten diren zenbait hitz, eta horiek errespetatu egin behar dira beti, nire ustez.

Karlos del Olmo: Itzultzaile ospetsu batek esan du itzulpenak jartzen zaituela zeure mugen aurrean, etengabe behartzen zaituela urrunago joatera edo zer dakizun argitzera. Zuek izan duzuen esperientzia eta eskarmentua oinarri —kasu honetan, eskarmentu berba egoki-egokia da, gainera—, hala ikusten duzue?

Bego Montorio: Nik bai; hori bai. Hasteko, irakurtzen duzunean, lehenengo, hasten zara: «Esaten didan guztia ulertzen ari naiz?». Hor jada, zure mugen aurrean jartzen zaitu. Niri gertatu izan zait, testu literarioekin, «honen atzean zer mundu dagoen harrapatzen ari naiz?» galdetzea nire buruari, eta testu zientifikoekin edo teknikoekin: «Ondo ari naiz ulertzen esaten duena?». Eta gero, bigarren muga, agerian jartzen dizuna, zera da: «Gauza naiz horrek esan duen zehaztasun eta zer berberaz euskaraz edo itzuliko dudan hizkuntzan emateko?». Eta hori lotuta dago Patxik lehen esaten duenarekin: etengabeko aurreratze eta prestatze zer horrekin.

Karlos del Olmo: Itzultzaile moduan, itzulpenak muga batzuen aurrean jartzen zaitu. Neurri batean, testu itzuliak irakurlea ere jartzen du bere mugen aurrean.

Bego Montorio: Nik horretan askotan gogoratzen ditut neure txikitako irakurketak; erdaraz ziren. Den-dena ez nuen ulertzen; ez nik, ez beste umeek. Ipuinetan eta askotan dauden hitzak eta esamolde batzuk ez dituzu ulertzen adin batekin. Asterix eta horrelako komikiekin ere gauza bera gertatzen da, umeek irakurtzen ikasi orduko irakurtzen dituzte eta haiek gauza bat irakurtzen dute. Aurrerago irakurtzen duzu eta beste bat ikusten duzu. Gure aita zenak hirurogeita hamar urterekin irakurtzen zituen eta izugarrizko barreak egiten zituen. Bakoitzak gauza bat irakurtzen zuen, obra onak direlako, ez direlako guztiz unibokoak. Txikitakora bueltatuz, bazen kanta bat, maiatzean kantatzen zena eta esaldi batean honela zioena: «venid y vamos todos con flores a porfía». Uste dut hogei urteak bete ondoren jakin nuela zer zen «a porfía». Eta bitartean kantatu izan dut, eskola garai osoan, «con flores a porfía» zer zen ez nekiela, baina ez zen ezer pasatzen. Horrek zerbait pizten dizu, irakurtzen duzu hitz bat ez dakizuna zer den, zer izan daitekeen, nondik joan daitekeen...; eta edozein pertsona horri bere heltze prozesuan ikasten doan zerbait da. Eta itzulpenarekin gertatzen dena da «ez, ez, nik dena ulertu behar». Baina jatorrizkoa balitz ere, jatorrizko irakurleek ere, igual, dena ez dute lehendabizikoan ulertzen. Beraz, ez diezaiogun eskatu itzulpenari beste testuei eskatzen ez dieguna.

Patxi Uribarren: Bai, ados. Nik uste dut, irakurri eta gero, aktiboki ezagutzen duenaz gainera jendeak pasiboki ezagutzen duen mundu bat dagoela. Nire ustez, normalean, adin batera heldutakoan ez dugu lerroka irakurtzen, multzoka baino. Eta multzoka irakurtzerakoan %40 edo ulertuz gero, ondo jasotzen dugu mezua. Hori da kontua. Behin nik aipatu nuen gure hiztegi baten sarrera idaztean, Lino Akesolok hogei bat urte zituela idatzitako lan batean zioena, nahiko direla ongi mintzatzeko 3 edo 4 mila berba jakitea. Guztiek onartzen omen dute Shakespeare izan zela historian zehar hitz gehien erabili izan duen idazlea; guztira 13.000 hitz inguru erabili omen zituen. Hurrengo, Newton aipatzen omen dute; honek 7.000 inguru erabili zituen. Gainerako hainbat zientzialarik 3.000-4.000 hitz erabili omen dituzte bakarrik beren lan osoa aditzera emateko. Eta guk, hain jakintsu ez garenok, zenbat behar ote ditugu eguneroko bizitzan galdetzen zuen? Beraz, pasiboki bai, asko; baina, gero, aukeratzen edota erabiltzen ditugunak oso mugatuak izaten dira. Hori, batez ere, zein interesgarria izango litzatekeen hizkuntzaren transmisiorako nabarmendu nahiez aipatzen nuen. Euskara moduko hizkuntza batean, batek inoiz erabili ez badu ere, hiztunak hitzak sortzeko eta ugaritzeko tasun bat du barruan; gaitasun hori aplikatzean ez du zehatz-zehatz «hau esan nahi du» esaten, baina, beno, ulertzen da. Horren antzera, itzulpen bat edota beste edozein gauza irakurtzen dugunean, multzoan hartuta irakurtzen dugula uste dut. Gero, aztertzaile zorrotz bat joaten bada aztertzera, behar bada, egileak sakonean hau esaten du, eta zuk beste hori adierazten duzu itzulpenean esango digu, baina beste kontu bat da hori; kritikoaren zeregina izango litzateke.

Bego Montorio: Umeekin gertatzen da hori. Batzuetan umeek galdetu egiten dizute «Ama, zer esan nahi du honek?», eta zuk badakizu, baina ez dakizu hain erraz, umeak ulertzeko moduan esplikatzen hori zer den, edo zer desberdintasun dagoen hunkitu eta txundituren artean. Ez dituzu berdin erabiltzen, baina ez zara umeari hori azaltzeko gai; eta beste batzuetan esaten duzu: «zehatz-mehatz ez dakit». Kanpoko hizkuntzekin, horretarako daude hiztegiak; irakurtzen ari zara, eta hitz bat ez duzu ulertzen, baina badakizu zuhaitz bat dela; ez dakizu justu zer zuhaitz mota den, eta ikusten baduzu garrantzitsua dela jakitea hostoak zelakoak dituen edo, begiratuko duzu; eta bestela, aurrera segitzen duzu; esaten duzu: «hau badakit zuhaitz bat dela eta ez harri bat».

Patxi Uribarren: Sufrikario handia izaten da, batez ere Ameriketako animaliak eta zuhaitzak agertzen direnean, bai euskaraz, bai erdaraz hiztegietan eskaintzen den informazioa; datuak bilatu eta nola definitzen dituzten ikustea! Gehienetan deskripzio labur-laburra, izen zientifikoa, eta beste ezer gutxi.

Bego Montorio: Niri hori literaturan gertatu izan zait, afrikarrekin. Fragipani bat, zer da? Definizio osoa irakurtzen duzu, ez dakit ze familia eta espezieko zuhaitza, baina Afrikako herri horretan bakarrik daude; zer egin behar duzu orduan?, bada, ez dago modurik.

Karlos del Olmo: Itzultzaile hasiberrientzako aholkuren bat?

Bego Montorio: Nik, xede hizkuntza lantzea. Hor dago oinarria. Baliabideak edukitzea erregistro desberdinetan jarduteko, gauza bera modu desberdinetara esateko. Xede hizkuntzan, batez ere; gure kasuan, euskaraz. Asko irakurri, era guztietako gauzak. Jakin nola hitz egiten den futbolaz eta kimikaz eta eguraldiaz eta baserriaz. Hiztegia zorroztu. Hizkuntza dugu tresna; tresna dugun hizkuntza hori erraz erabiltzeko, modu batera eta bestera, horrek ikaragarri erraztuko dizu lana. Niretzako, gomendio handiena, funtsezkoena, hori litzateke.

Patxi Uribarren: Hizkuntza zenbat eta gehiago sakondu, erraztasuna ematen dizu gero, bai norberak sortzeko, bai besteena interpretatzeko. Nik, egia esan, gomendio sinple bat ematen diet bai etxean itzulpenak egiten dituztenei, bai bestelakoei. Itzultzen hasi aurretik, euskarako egunkaria edo testuren bat irakurtzeko ohitura har dezatela. Normalean guk prozesu baten barruan funtzionatzen dugunez, ordu laurden edo hogei minutu euskaraz irakurtzen egoteak euskararen katean sartzen gaitu. Horrek asko lagunduko die. Ez da alferreko lana edo denbora galtzea. Mezu gehienak erdaraz jasotzen ditugunez, euskarazko mundu horretan sartzeko bidea prestatu behar da, batez ere erdararen ikuspegitik ez itzultzeko. Niri asko lagundu dit horrela jarduteak. Erdararen eremutik euskararenera hurbiltzeko tresna izaten dut. Euskaraz bizitzeak ere asko laguntzen du. Kalkoak eta baztertzeko teknikak ikasten dira. Ez ahaztu inoiz erdal munduan bizi garela, mezu guztiak erdaraz jasotzen ditugula...; eta, ongi itzultzeko, egosi egin behar ditugula barruan; hau da, jaso, egosi, beratu, eta beratu ondoren, ahalik eta ondoen eman. Teknikak ikastea ere beharrezkoa da, baina batez ere ahalik gehien euskara menperatzea. Itzulpen-ikasketek eta teknika ematen dute, baina euskara norberak menperatu behar du. Ez ahaztu, gainera, egun batzuetan besteetan baino erraztasun handiagoz jarduten dugula. Ez da pazientzia galdu behar! Ez eta etsipenean erori ere! Beharrezkoa da gaur egun gaztelaniaz aparte, besteko hizkuntzak ikastea ere, era guztietakoak. Bizkaiko Diputazioan azkeneko oposaketak izan zirenean, oposaketa gainditu zuten guztiek zeukaten goi mailako titulua frantsesez eta ingelesez. Gure garaietan ez genuen halako aukerarik izaten, Deustuko unibertsitatean bi hizkuntza moderno jakitea eskatzen ziguten arren. Latina jakiteak eta hizkuntza erromanikoak ikasteak asko lagundu dit, hizkuntzen arteko loturak ezagutzeko bide izan dudalako. Baina, batez ere, Bilbon izan arren, euskaraz bizitzen ahalegindu naiz. Hori izan dut lana txukun egiteko bidelagunik onena. Irakurtzeak ere asko laguntzen du, hizkuntza aberasten du eta.

Karlos del Olmo: Zer gustatuko litzaizueke itzultzea, baldintza guztiak alde edukita? Orain arte euskaraz ez dagoen zer edo zer, edo egonda ere, zuen ekarria behar lukeen lanen bat?

Bego Montorio: Nire ekarria «behar» lukeen ezer ez dago. Baina gustatu, komikiak. Oso zalea naizelako, euskaraz gutxi daudelako; oraintxe, esate baterako, bat dut esku artean, Nabarra aldizkarian agertzen ari den komiki oso bitxi bat, oso kafkianoa, portuges batena, A pior banda do mundo. Hori ari naiz euskaratzen eta lana ematen dit, oso zale gutxi dira behar bada, izugarrizko lana ematen du, baina oso gustura ari naiz. Horrez gain ez daukat, horrela, ezer zehatzik esateko: «hau nahiko nuke». Orain arte, batzuetan deskubrituz joan naiz, eta eskaini dizkidaten itzulpenak deskubrimendua izan dira: «Aizu, begira, hau daukagu. Itzuliko zenuke?», irakurri eta esan: «Aizu, zer obra ona, bai gustura egingo dut!». Ez daukat ez egile ez obra jakin bat; generoetan, bai: komikiak.

Patxi Uribarren: Nik, aurrerantzean, ez dakit itzulpen alorrean baja hartu beharko dudan ala ez. Nire ardurak eta zereginak batez ere hiztegigintza arloan dabiltzalako; une honetan orain arte egindako Adorez sortako hiztegiak berriztatzen nabil buru-belarri. Baditut datorren urterako asmo batzuk, baina ez dakit astirik izango dudan. Datorren urtean Lino Akesoloren jaiotza-urtearen mendeurrena dugu eta, hark itzulitako Bizkaiko dantzak liburua prestatu nahi nuke, bere itzulpena eta bertsio berri bat elkarren ondoan jarrita eskainiz. Aspaldi asmotan darabilgu Teresa Avilakoaren obra guztiak euskaraz jartzeko gogoa ere. Beharbada, lan horri ekingo diot, beste batzuekin batera, Lisieux-eko Teresaren obrekin egin genuen moduan. Ikusten duzunez, baditut horrelako gauza batzuk gogoan, baina nik uste dut lexikologia eta dialektologia inguruan ibiliko naizela aurrerantzean. Beraz, hemen errespetatu egin beharko didazue, itzulpen alorrean jubilatuta bizitzea. Ez nioke, gainera inori jatekorik kendu nahi!

Bego Montorio: Ez, ez. Jubilatzea errespetatuko dizugu, ez guztiz apartatzea.

Karlos del Olmo: Zelan ikusten duzue euskal itzulpengintzaren oraina?

Bego Montorio: Nik uste dut, atzera pixka bat begiratuz gero, eta pixka bat hori da neure lan bizitza —neuk ere kontuak atera ditut, eta uste dut aurten beteko direla 30 urte itzulpengintzan nagoela—, asko aldatu da. Nire ustez aurrera egin du, hobetu egin da, baina badut kezka kalitatearekin. Oro har, eta literaturan esaterako, nabarmena da, aurrerapausoa ikaragarria izan da azkenengo hamabost urteotan. Baina bestelako alorretan, eta baita literaturan ere kasu batzuetan, batetik uste dut gizarte osoaren jarrera bat badagoela, eta da produzitu beharra, arin eta berehala produzitu beharra; eta beraz, itzuli ere, txorixoak bezala itzuli behar da. Horri ematen zaio lehentasuna: denak egon behar du itzulita, bi egunetan, eta gero eta gehiago entzuten ari naiz kalitatearen kezka, itzultzen diren gauzak ez daudela ondo itzulita. Eta ez euskaratutako testuetan bakarrik, orokorra da, hizkuntza guztietan; nik uste dut gizartearen zerbait dela, baina euskarazkoan eragin kaltegarria are handiagoa izan daiteke, ze ez dugu aipatu elkarrizketa honetan, baina uste dut itzulpenak ikaragarrizko eragina eduki duela euskararen normalizazioan eta erabileran, asko lagundu duela. Eta hori hala izateko, itzulpenek onak izan behar dute. Eta eleaniztasunaren oinarri den neurrian, itzulpena ona behar da, bestela kaltegarria delako. Horrek bai kezkatzen nauela: badaude ikasketak, badaude lehen ez zeuden baliabideak, bai teknologikoak, itzulpen korpus bat, handia..., gauza askotan egin ditugu aurrera, baina kontuz funtsezko horri ez erreparatzearekin! Eta uste dut askotan ez diogula behar beste erreparatzen eta ni, jada, entzuten ari naiz: «bai, baina, eske, itzulpena ekarri zidaten eta itzulpenarekin ezin zuen funtzionatu». Legeekin gertatu izan da, eta ni behintzat nazkatuta nago euskaraz goitik behera ondo dagoen kartel bat ez topatzeaz; eta askotan nabari da itzulpenak direla, eta esaten duzu: «Non daude, bada, sortu diren, prestatu diren itzultzaile guzti horiek, gero eta prestatuago daudenak?». Hor zerbaitek huts egiten du. Nik ikusten dut aurrera egiten ari dela, baina kezkatzen nau; eta itzultzaileen eskuetan dago, nola ez, baina prozesu oso bat da. Industria guztiak eta gaurko gizarteak behartzen gaitu: «Bizkor egin, atzorako zen, bestela ez du zentzurik». Eta hizkuntzaren zehaztasuna, zorroztasuna, zer? Itzultzaileok zehatzak eta zorrotzak izan behar dugu, eta Patxik esan du lehen, horrek denbora bat eskatzen du, ez gara jenioak, oso jenio gutxi daude, eta igual Aresti kapaza izango zen lehendabiziko bertsioan gauza onak egiteko, baina gainerako guztiok laugarren bertsiora arte ez dugu ezer dezente egiten. Eta gainerako horiek gara gehiengoa. Horrexek kezkatzen nau. Bestela, nik ez dut txarto ikusten.

Patxi Uribarren: Nire ustez gizartean balio desberdineko gauzak ageri dira. Gaur egun ekonomia da balio handiena, eta ekonomiarekin zuzeneko eragina daukana, produktibitatea. Itzulpena ez da produktiboa; gehigarri bat da. Horrela, orain, ekonomia beherantz joaterakoan ikusiko da enpresak nondik hasten diren murrizten. Itzulpen arlotik hasiko dira seguruenik; lehen bietara egiten zutenek kostuak gutxitzearen aitzakiaz erdara hutsean jardutera etorriko dira. Hori gertatuko dela uste dut. Dena dela, maila desberdinak daude. Administrazioak berea bietara ematen jarraitu behar du; bietara duintasunez ematen, eta horri exijitu egin behar zaio; eta dituen itzultzaileak baino gehiago erabiliz hala behar denean; gehiago beharko ditu gauzak ondo egiteko. Beharbada kontrolatzaile bat jarri beharko litzateke administrazio handietan itzultzaile bakoitzak egiten dituen itzulpenak aztertu eta kontrolatzeko; nik uste dut hori ez dela oraindik administrazio batean ere abian jarri; itzultzaileen taldekoa ez den norbait izan beharko luke. Prestatzen diren testuak irakurri eta gero, zer zuzendu eta zer hobetu iradokiko luke, testuak hobetzen laguntzeko. Zuzentzailea edo izango litzateke, baina, ez itzultzaileen taldekoa; gogor egiten da alboko lagunaren lana zuzentzen ibiltzea, ondo konpondu arren. Inoiz zerbait zuzentzeko etorri izan zaidanean, —hori batez ere administrazioan gertatzen da—, edota aurreko urteko testua ukitu txikiekin datorrenean, aurreko urtean beste norbaitek egindakoa zuri etortzen zaizu prestatzeko; eta konturatzen zara zenbait gauzetan ez zaudela ados. Penagarria da urtero euskaraz aldaketak egiten jardutea gaztelaniaz testu berbera izan arren. Horretarako litzateke aipatu dudan zuzentzaile bateratzaile hori. Udal mailetan, ostera, itzultzaileak askotan itota ari izaten dira lanean, presaka eta ezertarako astirik gabe. Horrela, zaila da lana ondo egitea. Errazagoa da laprast edo laban egitea. Beste itzultzaileek, autonomo moduan dabiltzanek, batzuek enpresa batzuen inguruan egiten dute lan; enpresa batzuek itzulpen lan asko hartzen dituzte enkanteetan, eta gero azpikontratuan ematen. Itzultzaile asko azpikontratuan ari dira lanean, orduka, hau eta bestea itzuliz; dagoenean pozik eta ez dagoenean noiz etorriko lana zain; askotan, gainera, gutxi ordainduta eta abar. Presaka egin behar dute lan. Hori nabarmentzen zen lehenago urtero egiten genuen itzultzaileon urteroko bileretan. Batzuetan, hori dela eta, itzultzaile batzuek, era horretan lanean dabiltzanek, bileretara etortzeko astirik ere ez zuten izaten. Euren egoera ez da minimoetara heltzen. Hori zuzentzeko bidea bilatu beharko litzateke. Ez da errespetatzen jartzen den baremorik; merkeen egiten duenari ematen zaio lana; eta horrek ondorioak ditu bai kalitatean bai lan-harremanetan. Zerbait txarto ateratzen denean, «a, hori itzultzailearen akatsa da» esan ohi da. Nik uste dut zer zuzendu asko dagoela une honetan. Nire ustez, etorkizunean ere, egoera kontuan izanik, euskaratik erdarara, erdaratik euskarara, euskaratik ingelesera edota frantsesera eta alderantziz itzuli beharra izango da, eta, ondorioz, itzultzaileen premia izango da. Lehen esan dugun moduan, hainbatean denok itzultzaile txikiak garelako, baina, bakoitzaren lanaz aparte, profesionalki itzulpen ofizialak eta egiteko ere egongo dira. Beharbada oraindik arazo asko ditugu zuzendu gabe. Gerora itzulpen lanetan alorreko ikasketak egindako jendea arituko da seguruenik. Zer eskatuko zaie, baina, Administrazioan lan egiteko? Ikasketa mota zehatz batzuk izatea oso kasu gutxitan eskatzen da, medikuen, arkitektoen, ingeniarien eta horrelako kasu mugatu batzuetan bakarrik. Ni sartu nintzenean, lizentziatua izatea eskatzen zen bakarrik. Geroago, linguistikan, bereziki euskal filologian lizentziatua izatea eskatu beharko litzatekeela eta esaten zen, baina ez da halako urratsik eman. Administrazioan era guztietako testuak izaten direnez, goi mailako ikasketak eskatzeaz gainera, euskara ongi jakitea eskatu beharko da, batez ere. Kasu guztietan ezagutza maila egokia eskatu behar da. Hizkuntza maila egokia izanez gero konponduko da itzultzailea gauzak egokiro egiten. Karrerak emango dio baliabide batzuen jabetza, baina hortik aurreragokoa berak jarri beharko du. Horrela, batzuk oso onak izango dira eta beste batzuk, ez hain onak. Batzuk trebeagoak, eta beste batzuk, ez hain trebeak. Ikasketak egin eta gero, kosta egingo zaie hainbati lana lortzea. Ez dago, oraingoz, nahiko merkatu.

Bego Montorio: Oraindik bai; euskararekin, oraindik badago; lanean hasten dira, jada. Baldintzetan denetarik dago, baina lana bai.

Patxi Uribarren: Administrazioan, lanpostuak betetzen ari dira.

Bego Montorio: Bai, baina administraziotik kanpo... Administrazioak ere lan asko ateratzen du kanpora...

Patxi Uribarren: Enpresetan eta euskalduntze kontu hori bultzatzen bada, hor ere beharrezkoak izango dira itzultzaileak.

Bego Montorio: Bai, eta enpresa asko administraziotik bizi dira, administrazioak bideratzen dizkien lanetatik.

Patxi Uribarren: Bai, hortxe dago arazoaren muina; lanak kanpora bidaliz hizkuntzaren kontrola galtzen da. Ni egon naiz inoiz itzulpen-proposamenak baloratzeko epaimahaian, eta ez zitzaien eman lana itzultzaile onenei.

Bego Montorio: Merkeenei.

Patxi Uribarren: Hori ez da gauzak ondo egiteko irizpide egokia; gainera, beste kontu bat ere izaten da; horrelako lan-eskaintzetara itzulpen-proba bat aurkezten da. Proba oso ondo egon daiteke, baina gero zaindu egin beharko litzateke maila berean erantzuten duten ala ez. Niri inoiz gertatu zait, horrela enkantean emandako lanen emaitza zuzentzeko ekartzea, eta oso maila eskasekoa zelako zuzentzeari uko egin behar izana. Sarritan, gainera, kontua ez da itzulpena ongi edo txarto dagoen erabakitzea. Itzulpena nahiko ongi egon daiteke, baina ez izatea egokia. Bizkaiko udalen historiak euskaratu zirenean, batzuetan udaleko euskaratik urrutiegi zegoen euskara erabili izan zen, eta testuek ez zuten herritarrengan onarpenik jaso. Gauza bat da batua jartzea, baina Arrietako edo leku bateko historia urrutiko batu batean euskaratzen baduzu bertako inork ez du irakurriko.

Karlos del Olmo: Zein izango da euskal itzulpengintzaren etorkizuna, zuen iritziz?

Bego Montorio: Euskal hiztunen komunitatearekin batera doa. Hizkuntzak berak eta euskal hiztunon komunitateak aurrera egiten duen neurrian, itzulpengintzak ere aurrera egingo du. Horretan, nik lotuta ikusten dut gure komunitate linguistikoarekin. Zeregina? Asko dago egiteko, asko dago itzultzeko. Baina horretarako, lortu behar dugu hiztun-herri bezala bizirik irautea. Hori lortu ezean... Baina ez naiz pesimista.

Patxi Uribarren: Fase desberdinak ikusten ditut gizartearen etorkizunean. Batetik, irakaskuntzan ere, dena ez denez euskaraz sortuko, euskaratu beharra egongo da; zenbait testu euskaratu beharko dira, esaterako, ipuinak, kontakizunak, eta bestelakoak ere bai. Bestetik, gero eta gehiago sortuko dira euskaraz. Horiek ez dute halako premiarik edukiko. Gero, hedabideetan, zer esanik ez, itzulpen asko beharko da. Bat-batean etortzen dira berriak; beste hizkuntzetan etortzen dira. Berri-iturri nagusiak ez dira euskaraz; praktikoki euskaraz oso iturri gutxitatik jasotzen da; gehiena da erdal iturrietatik. Berri horiek egunero atera behar dira, euskal telebistan, irratietan eta egunkarietan. Normalean irratiak konpontzen dira errazen, besteek aurretiaz egindakoa irakurriz, baina horrek ere egokitzapena eskatzen du. Batzuen ustez Euskal Herrian dugun euskararen arazoa itzulpen bidez konpon daiteke, baina hori, nire ustez, gezurrezko irtenbidea da. Euskaraz gero eta gehiago sortzera jo beharko genuke, itzulpenak erdaratik euskarara bakarrik izan ez daitezen, euskaratik erdarara egin beharra sortuz; prozesua luzea da, eta uste dut ahalegin gehiago eskatzen duela.

Bego Montorio: Horixe. Gezur handi bat da pentsatzea itzulpenak eleaniztasuna bermatzen duela, eta itzulpenarekin arazo guztia konpontzen dela.

Patxi Uribarren: Administrazio barruan, idatzizko elebitasuna lortu nahi bada, ezin zaio teknikariari testu bera bi hizkuntzetan egitea eskatu. Moteldu egingo luke lanen abiadura eta kostua hainbatean ugaritu. Konponbidea gaur egungo desoreka egunetik egunera euskara gehiago egitetik etor daiteke. Horrek euskarako testuak gaztelaniaz jartzeko itzultzaileak izatea eskatzen du. Gaur egunez, zoritxarrez, itzulpen-multzorik handiena gaztelaniatik euskarara egiten dena da. Beraz, nahiz euskaraz egin nahiz erdaraz egin, itzuli egin behar da testua, bietara joateko. Hori, beharbada, ez litzateke euskal udaletan gertatuko. Euskaraz egin, eta mundu guztiak ulertzen badu, euskaraz ipiniko litzateke eta kito! Baina oso gutxi dira gaur egun egoera hori daukatenak. Ondorioz, beharrezkoa izango da hizkuntza batetik bestera itzulpenak egiten jardutea. Eta gehiago oraindik, epaiketak eta izaten direnean! Txarrena da, sakonean, itzulpenak ez duela balio legalik izaten. Hori da txarrena. Administrazioak bideak jarri beharko lituzke itzulpenek balio legala izan dezaten. Gaur egun, ez du balio legalik. Hau da, dekretuak eta abar ateratzen direnean, itzultzaile juratu batek egon beharko luke Diputazioan balio legala bertsio biei emateko, argitaratu eta gero, bata nahiz bestea balio berbera duela erabili ahal izateko. Eta Parlamentuan ere, berdin jokatu beharko litzateke. Parlamentuan, erdarazko testuari izugarrizko zuzenketa pila egiten zaizkio, batzuetan ehunka, esaten dutenez, eta euskarazkoari ez zaio ezer egiten. Batzuetan, erdarazko testua, koma batengatik ere, zuzendu egiten da; euskarazkoari ez zaio begiratu ere egiten. Plenoetan testuak bi hizkuntzetan balio berbera duela onartu beharko litzateke balio legal osoa izan dezan. Behar-beharrezkoa da pauso hori ematea. Hortik aurrera egin beharra ikusten dut. Nik, orain dela gutxi, epaiketa bat zela-eta, hizkuntz txosten bat egin behar izan nuen. Txostena ingelesera itzuli behar zenez, ingeleseko zinpeko itzultzaile batek sinatu behar izan zuen epaitegian aurkeztu ahal izateko. Hemen ere, epaitegira joan behar izanez gero, hori gertatzen da, erdarazkoa erabiltzen dela bakarrik. Oraindik, bada, pauso handiak daude emateko. Oraindik etorkizuna egin gabe dugu, eta ateak zabal-zabalik ditu. Aurrerantzean ere, onerako edo txarrerako, itzulpenak erabili beharra izango dugu.